Что такое деепричастие в татарском языке

Мин син кайткач китәрмен. (Я уйду, когда ты вернешься.)

Ул син кайткач китәр. (Он уйдет, когда ты вернешься.)

Деепричастие образуется от основы глагола при помощи следуюших аффиксов:

Мин агачтан алма өзеп ашадым. (Я съел яблоко, сорвав с дерева.) Энем, егылып, аягын авырттырды. (Упае, мой брат повредил ногу.)

Үрнәк: Аңла � аңлап, кал � калып, күтәр � күтәреп.

а) Атла, сакла, бизә, хәтерлә, каршыла, котла, әзерлә, ә) Ышан, сагын, ашык, кал, борчыл, шатлан, калдыр.

б) Ял ит, бетер, яшер, пешер, төр, сөрт, эл.

2. Тәрҗемә итегез. Үзегез дә яңа мисаллар уйлагыз.

а)Ашап ал (поешь), йоклап ал, уйнап ал, эчеп ал, укып ал. ә) Ашап бетер (доешь), эчеп бетер, укып бетер, әйтеп бетер.

б) Ашап кара (попробуй поешь), эчеп кара, уйнап кара,

в) Ашап кил (сходи поешь), карап кил, алып кил, санап

3. Тәрҗемә итегез. Яңа мисаллар уйлагыз.

а) Алып кайт (привези), алып бир (достань), алып куй (убери), алып кер, алып чык, алып ташла.

ә) Торып йөгер (встань и беги), торып чап, торып әйт, торып ал, торып кара, торып укы.

б) Яратып әйтә (говорит любя), яратып карый (смот-рит любя), яратып ашый, яратып укый, яратып бирә.

в) Уйлап әйт (скажи подумав), уйлап бетер, уйлап яз, уйлап җавап бир.

4. Фигыльләрдән тезмә фигыльләр ясагыз. Тәрҗемә итегез.

Үрнәк: Чык � ал: чыгып ал, алып чык. Утыр � яз, укы � бел, эшлә � кара, сана � ал, эзлә � кил.

5. Тәрҗемә итегез. Җөмләләр төзегез.

а) Укый ала, укып ала, укырга ала. ә) Юа ала, юып ала, юарга ала.

б) Үтүкли ала, үтүкләп ала, үтүкләргә ала.

6. Нокталар урынына җәяләр эчендәге фигыльләрнең тиешлесен куеп языгыз.

(Үтүкләп, үтүкли, үтүкләргә.)

7. Тәрҗемә итегез. Хәл фигыльләрдән тезмә фигыльләр ясагыз.

Пожалев, отпустив, говоря, обманув, помня, спрятав, торопясь, закричав, крича, отдохнув.

8. Нокталар урынына хәл фигыльләр куеп, тезмә фигыльләр ясагыз.

9. Тәрҗемә итегез. Җөмләләр төзегез.

а) Укып белә, белеп укый, укый белә. ә) Эшләп карыйбыз, карап эшлибез.

б) Санап алыгыз, алып санагыз.

в) Эзләп киләләр, килеп эзлиләр.

10. Җәя эчендәге фигыльләрне тиешле формага куеп, күчереп языгыз. Тәрҗемә итегез.

1) Миңа бу яңалыкларны беркем дә әйтмәде, үзем газета�дан (укы) белдем. 2) Ул китаплар балалар өчен түгел бит, син аларны (аңла) укыйсыңмы? 3) Бу авыр мәсьәләне үзең (эшлә) кара әле, эшли алырсың микән? 4) Як-ягыгызга (кара) эшләгез, түтәлләргә басмагыз. 5) Китапханәче сезгә кирәкле китапларны таба алмаган, үзегезгә (кил) эзләргә кушты.

11. Капма-каршы мәгънәдәге хәл фигыльләр кулланып, тезмә фи�гыльләрне үзгәртеп языгыз.

Үрнәк: Кереп килә � чыгып килә.

Шатланып әйтә; ялкауланып эшли; ачып куйды; утырып сөйләгез; табып куйганнар; шаярып кычкырам; чишенеп йокла; хәтерләп яшибез; чистартып биргән.

Отрицательная форма деепричастия данного типа об-разуется при помощи аффикса -мыйча/-мичэ. Например: Әйтмичә (неговоря, несказав),алмыйча (не взяв).

12. Хәл фигыльләрне юклык формасына үзгәртеп языгыз. Тәрҗемә итегез.

Үрнәк: Яратып � яратмыйча. Эзләп � эзләмичә.

а) Ватып, сугып, онытып, ачуланып, булышып, аңлатып, ялганлап, ашыгып, борчылып, елап.

б) Хәтерләп, бетереп, яшереп, сөртенеп, теләп, тәмамлап, үткәреп, әзерләп, пешереп, бизәнеп.

13. Хәл фигыльләрне юклык формасына үзгәртеп языгыз. Үрнәк: Яратып карый � яратмыйча карый.

Ашыгып килә; торып әйтте; яшереп куйдым; сагынып сөйләгән; карап ал; кычкырып сорыйлар; ашап утырамы? эшләп үсәләр; үтүкләп ки; юып бирегез.

Идет не спеша; работает не стараясь; рассказывает не жа-лея; говоришь не подумав; ест не помыв; берут не прочитав; сидит не слушая; обманывает не стыдясь; живет не забывая.

15. Нокталар урынына җәя эчендә бирелгән сүзләрнең тиешлесен куеп, җөмләләрне күчереп языгыз.

(Әйтмичә, сорамыйча, туктамыйча, ашамыйча, эчмичә, соңга калмыйча, ачуланмыйча, кайтмыйча, карамыйча, чишен�мичә, юмыйча.)

Деепричастие

особая форма глагола, представляющая процесс как признак другого процесса (например, калдырып кайту — вернуться, оставив)

Содержание

В татарском языке существует 5 форм деепричастий. Они образуются с помощью аффиксов:

Как и другие глагольные формы, деепричастие выражает процесс, соотнесённый с его производителем, но имплицитно, без специальных морфологических показателей в своём составе: (мин, син, ул, без, сез, алар) кайткач — когда вернулся (вернулись) (я, ты, он и т.д.). При этом татарское деепричастие может выражать действие как производителя действия глагола, с которым оно соотнесено, так и другого лица или предмета: кайткач күрдем — я увидел, когда (я) вернулся; я увидел, когда вернулся (вернулись) ты (он и т. д.).

В морфологическом плане деепричастие изменяется по категориям: утверждения–отрицания (кайткач-кайтмагач), залога (күреп, күренеп, күрелеп, күрешеп, күрсәтеп), характера протекания действия (кайтыштыргач, кайтып беткәч, кайтып торгач).

Деепричастию не свойственна грамматическая категория времени. По отношению действия к моменту речи оно соответствует глаголу, с которым соотносится, например: елмаеп сөйли— рассказывает, улыбаясь (оба действия производятся в момент речи); елмаеп сөйләде— улыбнувшись, рассказывал (действие осуществляется до момента речи) и т.д.

В синтаксическом плане деепричастие выполняет функции соподчинённого сказуемого и обстоятельства.

Литература

Юлдашев А.А. Соотношение деепричастных и личных форм глагола в тюркских языках. М., 1977;

Тумашева Д.Г. Татарский глагол. Казань, 1986;

Татарская грамматика. Казань, 1993. Т. 2

Хисамова Ф.М. Татар теле морфологиясе. Казан, 2006;

Источник

Неличные формы глагола в татарском языке инфинитив имя действия причастие и деепричастие

Неличные формы глагола в татарском языке.

Инфинитив, имя действия, причастие и деепричастие

Неличные формы глагола не изменяются по лицам и числам, не принимают личных окончаний.

Типично и частотно употребление инфинитива с модально-предикативными словами ярый (можно), кирәк (надо), мөмкин (можно), ярамый (нельзя), тиеш (должно) и т. д.

– Керергә ярыймы? (Можно войти?)

– Миңа китәргә кирәк. (Мне надо уйти).

– әйтергә мөмкинме? (Можно сказать?)

– Сез җавап бирергә тиеш. (Вы должны ответить).

аша – аша-учы, аш(а)-ый торган (кушающий; съедобный)

бар – бар-учы, бар-а торган (идущий)

кил – кил-үче, кил-ә торган (приходящий)

әйт – әйт-үче, әйт-ә торган (говорящий)

аша – аша-ган (покушавший, съевший): ашаган бала

бар – бар-ган (ездивший): барган кеше

кил – кил-гән (приехавший): килгән кунак

әйт – әйт-кән (сказавший, сказанный): әйткән сүз

Причастие будущего времени характеризуется показателями

аша-ячак аш (суп, который предстоит есть)

бар-ачак кеше (человек, который поедет)

кил-әчәк көн (предстоящий день)

әйт-әчәк сүз (слово, которое предстоит сказать)

бар-ыр юл (дорога, по которой предстоит идти)

кил-ер көн (день, который придет)

әйт-ер сүз (слово, которое будет сказано)

яз-ар сүз (слово, которое будет написано)

кит-әр вакыт (время, в которое предстоит уйти)

аша-(ый)-сы ризык (пища, которую предстоит есть)

бар-асы юл (дорога, по которой предстоит идти)

кил-әсе кеше (человек, который должен прийти)

әйт-әсе сүз (слово, которое предстоит сказать)

Причастия, которые употребляются без имени существительных, принимают на себя их показатели падежа, числа и принадлежности:

Тырышкан табар – ташка кадак кагар (пословица) – Усердный найдет, вобьет гвоздь в камень. Белгән белгәнен эшләр, белмәгән бармагын тешләр (пословица) – Умеющий сделает то, что умеет, не умеющий будет кусать свой палец. Ишет-кән-нәрең-не сөйлә. (Расскажи то, что ты слышал). Күрәчәкне күрми гүргә кереп булмый (пословица) – Пока не увидишь то, что предстоит тебе увидеть, в могилу не сойдешь.

Причастия активно употребляются в следующих типах предложений:

Минем әйтәсем бар (Мне предстоит сказать).

Безнең барасы юк (Нам не предстоит идти).

Аның кайтасы бар (Ему предстоит вернуться).

Аның барганы бар (Он ходил).

Синең күргәнең юк (Ты не видел).

Причастие в татарском языке выступает и сказуемым придаточного предложения:

Без китәсе поезд станциягә килеп туктады. (Поезд, на котором нам предстоит уехать, подошел и остановился на станции).

Мин әйткән кеше менә шушы була инде. (Человек, о котором я сказал, вот он сам).

Абый кайтачакны кем әйтте? (Кто сказал о том, что приедет брат?)

Вы, исходя из сказанного выше, наверное, убедились, насколько экономным делает предложение употребление аффиксов причастия: в русском переводе эти значения передаются описательным способом.

Деепричастие в татарском языке выражает действие, сопутствующее действию основного действия или конкретизирует основное действие. Оно имеет следующие формы:

Первая форма может употребляться и повторяясь; вторая форма чаще употребляется в повторенном виде.

Посмотрим сказанное на примерах из речи:

Ул елмаеп сөйли. (Он говорит, улыбаясь).

Малай йөгерә-йөгерә китеп барды. (Мальчик ушел, убегая).

Кайткач, мина әйтерсең. (Вернувшись, скажешь мне).

Мансур Гүзәлне озата кайтты. (Мансур шел, провожая Гузель).

Белмәгәч сөйләмә инде. (Не зная, не говори).

Мин бу китапны алмый калдым. (Я не смог купить эту книгу).

әни кайтканчы идән юдым. (До прихода мамы вымыла пол).

Кыз җырлап җибәрде. (Девушка запела).

Малай елый башлады. (Мальчик заплакал).

Син бу китапны укып чыктыңмы? (Ты прочитал эту книгу?)

Син бу җырны җырлый аласыңмы? (Ты сможешь петь эту песню?)

әби бияләйне бәйләп бетердеме? (Связала ли бабушка варежку?).

Источник

• ← Что такое сорные растения
• Что такое брамбораки как готовить →