Что такое назоуники в беларускай мове
Что такое назоуники в беларускай мове
У адрозненне ад рускай мовы, катэгорыя зборных назоўнікаў у нашай мове больш шырокая. У нас ёсць формы, што не маюць аналагаў у рускай: каменне, карэнне, крылле. Трэба звярнуць увагу, што гэтыя назоўнікі як зборныя не маюць множнага ліку. Таму формы каменні, карэнні, крыллі, якія даволі часта сустракаюцца ў літаратуры і ў мове СМІ, няправільныя. У множным ліку можна ўтварыць адзіную форму без падаўжэння: камяні, карані, крылы.
Рэчыўныя назоўнікі абазначаюць назвы рэчываў аднароднага складу. Да іх адносяць назвы хімічных элемантаў і карысных выкапняў (кісларод, хлор, вугаль, нафта); прадуктаў харчавання (соль, цукар, гарбата); лекаў (карвалол, парацэтамол, цытрамон); сельскагаспадарчых культур (авёс, жыта, каноплі); тканін і матэрыялаў (шоўк, бавоўна, дуб, ясень). Дарэчы, трэба адрозніваць назоўнікі канкрэтныя і рэчыўныя: падысці да дуба (канкрэтны прадмет) і мэбля з дубу (матэрыял).
Як і зборныя, рэчыўныя нельга палічыць. Але іх можна вымераць пры дапамозе адзінак вымярэння: кілаграм, грам (вага), мілілітр, літр (аб’ём), сантыметр, метр (даўжыня, шырыня). Рэчыўныя назоўнікі могуць быць або толькі адзіночнага ліку (кава, проса, тлушч), або толькі множнага (кансервы, вотрубі, духі). Некаторыя рэчыўныя назоўнікі, калі гаворка ідзе пра якасці або гатункі, могуць набываць множны лік: глыбокія снягі, разнастайныя сокі, каляровыя металы, чырвоныя і белыя віны.
Заданне
УВАГА! Каб пабачыць правільныя адказы, вылучыце курсорам вобласць побач з зорачкай!
Утварыце множны лік і зборную форму назоўнікаў:
Бервяно – * бярвёны, бярвенне
Корань – * карані, карэнне
Колас – * каласы, калоссе
Брус – * брусы, бруссе
Галіна – * галіны, голле
Ліст – * лісты, лісце, лістота
Волас – * валасы, валоссе
Палена – * палены, паленне
Птушка – * птушкі, птаства
Прамень – * промні, праменне
Перакладзіце назоўнікі:
Зерновые, зерно – * збожжа, збажына
Сосняк – * сасоннік, хвойнік
Голубика – * буякі, дурніцы
Заросль, кустарник – * хмызняк, зарасці, кустоўе
Назоўнік як часціна мовы
Онлайн-конференция
«Современная профориентация педагогов
и родителей, перспективы рынка труда
и особенности личности подростка»
Свидетельство и скидка на обучение каждому участнику
Назоўнік як часціна мовы: агульнае значэнне, марфалагічныя прыметы, сінтаксічная роля. Пачатковая форма
Мэты: спрыяць засваенню вучнямі паняцця марфалогіі як сістэмы часцін мовы; пашыраць і паглыбляць веды пра назоўнік як часціну мовы; развіваць навыкі лагічнага мыслення, замацоўваць арфаграфічныя навыкі; спрыяць патрыятычнаму выхаванню вучняў
Тып урока: традыцыйны з прымяненнем нестандартных форм работы.
Абсталяванне: падручнік, табліца “Назоўнік”, карткі для індывідуальных заданняў, рознакаляровыя фішкі, прэзентацыя па тэме “Назоўнік”
Прыём інтэрактыўнай тэхналогіі “Люстэрка”. Вучні разам з настаўнікам усміхаюцца ў люстэрка, кажуць свайму адлюстраванню некалькі кампліментаў, пасля – свайму суседу па парце.
Праверка дамашняга задан н я
Паўтарэнне вывучанага матэрыялу
Гульня “Засялі жыхароў у дом”
На дошцы выявы двух дамоў “Самастойныя часціны мовы” і “Службовыя часціны мовы”. Неабходна засяліць гэтвя дамы, размеркаваўшы часціны мовы.
Для таго, каб даведацца як засвоены раздзел “Склад слова”. Словаўтварэнне”, правядзём гульню “Складз і слова ” . Вам трэба скласці слова з частак, якія можна ўзяць з прапанаваных слоў. (Вусна)
Малайцы! Усе справіліся з заданнем. Раздзел “Склад слова”. Словаўтварэнне” засвоены добра!
Тлумачэнне сэнсу слоў:
Чарапаха (черепаха) — жывёліна з касцяным панцырам, якая вельмі павольна рухаецца на кароткіх лапах, якія разам з хвастом і галавой могуць уцягвацца ў панцыр.
Чаромха (черемуха) — высокі куст з сабранымі ў гронкі белымі духмянымі кветкамі.
Чыгунка (железная дорога) — рэйкавая дарога, прызначаная для руху паяздоў.
Чарапахавы, чарапашкавы, чарапашы.
Хоць і незайздросны лёс —
— Назавіце словы, у якіх не супадае колькасць літар і гукаў.
Вывучэнне новага матэрыялу.
– Адгадайце, пра якую час ці ну мовы раскажа спадарыня Граматыка на сённяш ні м уроку.
I дам я назвы ў ci м прадм е там,
У ci м па н яццям, розн ы м з ’я в ам, —
Гато ў служыць за ўс ёды я вам!
Правільна. Гэта назоўнік. Успомніце: што абазначае назоўнік, на якія пытанні адказвае.
Пастаноўка мэт і задач урока
Вучні самастойна фармулююць мэты і задачы ўрока. У гэтым ім дапамогуць словы, змешчаныя на дошцы
Успомнім… (што ведаем пра назоўнік, што ён абазначае, на якія пытанні адказвае)
будзем вучыцца… (знаходзіць назоўнікі ў тэксце, вызначаць іх род);
Для таго, каб лягчэй было засвоіць матэрыял урока, запоўнім табліцу.
Работа па табліцы (на дошцы)
Адказвае на пытанне
Мужчынскі, жаночы, ніякі
(Дуб, вучань, маці, бацькаўшчына, сонца, надвор’е)
Адзіночны, множны (кніга, радзма, веды, вучні)
Змяняецца па склонах, т.е скланяецца
Дзейнік, выказнік, дапаўненне, азначэнне, акалічнасць.
Беларусь (дзен)– мая Радзіма(вык). У лесе (акаліч) чуліся спевы птушак.(азн).Мы слухалі настаўніка (дапаўн)
– Для таго, каб без памылак знаходзіць назоўнікі ў тэксце, запомніце п рав іл а на с. 35
Запішам сказ. Выяўленне сінтаксічнай ролі назоўнікаў. (Сказ запісваецца пад дыктоўку, адзін вучань працуе ля дошкі.)
– Для таго, каб папоўніць слоўнікавы запас, падбярыце да слова Беларусь аднакаранёвыя словы. Складзіце сказ. (Вусна)
– Давайце запішам самы прыгожы сказ пра нашу Радзіму. Падкрэсліце ў ім галоўныя члены. Праверым.
6. Замацаванне вывучанага матэрыялу
На ў сходзе Беларусь мяжуе з Рас і яй. У Белавежска й пушчы водзяцца зубры. Вуч ні адправ ілі ся на экскурс і ю у Бярэз і нск і запа ве д ні к. На по ў дн і нашай кра і ны працякае рака Днепр. Сваёй прыгажосцю ваб іць самае вял і кае возера Нарач.
– Як і я назо ўнікі за ў сёды п і шуцца з вял і кай л іт ары? Чаму? (Уласныя назоўнікі)
– Выпішыце такія назоўнікі з тэксту самастойна. Пастаўце гэтыя назоўнікі ў пачатковую форму.
Раз- падняцца, пацягнуцца
Два – сагнуцца, разагнуцца
Тры – у далоні тры хлапкі, галавою тры кіўкі
На чатыры – рукі шырай
Пяць – рукамі памахаць
Шэсць – на месца ціха сесці
(Вучні з заплюшчанымі вачыма запісваюць сказ: “Найдаражэйшая тая хатка, дзе радзіла мяне матка”)
Гульня “Знайдзі знаёмага”
– Я чытаю словы, вы пляскаеце ў далоні, пачуўшы назоўнікі.
Пушча, сінявокая, рэчка, адплывае, Бацькаўшчына, расцвітаць, граніца, надзейны, крынічка, аблічча.
– Для таго, каб навучыцца правільна ставіць пытанні да назоўнікаў і пісаць без памылак, выканаем наступнае заданне. Выпісаць у адзін слупок словы, якія адказваюць на пытанне хто?, а ў другі — на пытанне што?
Камп’ютар, мядзведзь, ліса, аловак, дзеці, фламастар, рыбалоў, вуліца,сшытак, настаўнік, воблака, яблык, дзяўчынка, балерына.
– Правяраем у парах. Устаньце, хто не зрабіў памылак. Малайцы.
– Для таго, каб замацаваць веды, выканаем практыкаванне 52 на старонцы 37
– Што просяць зрабіць у практыкаванні?
Для таго, каб навучыцца пісаць без памылак пад дыктоўку, запішыце прыказку.
– Растлумачце яе сэнс. Падкрэсліце назоўнікі, вызначце ix род, абазначце канчаткі.
– Для таго, каб навучыцца працаваць у камандзе, выканаем наступнае заданне. Вы пі шыце з прапанаваных сло ў назо ўнікі мужчынскага роду (1-я група), жаночага (2-я група), ні якага (3-я група).
Сонца, лес, дрэва, хлеб, сава, вядро, вул іц а, плошча, горад, возера, бераг , рака, карабель.
7 . Падвядзенне вынікаў.
Для падвядзення вынікаў урока адкажам на пытанні і правядзём гульню.
— Што абазначае назо ўні к?
— На як і я пытан ні адказвае назо ў н і к?
— Чым можа з’яўляцца ў сказе?
8. Дамашняе задан н е: п араграф 8, практ.53
– Што просяць зрабіць у практыкаванні?
– Тое, што засталося незразумелым, мы будзем вывучаць на наступных уроках. Дзякуй за сумесную працу.
Выстаўленне адзнак (каменціраванне)
Курс повышения квалификации
Охрана труда
Курс профессиональной переподготовки
Библиотечно-библиографические и информационные знания в педагогическом процессе
Курс профессиональной переподготовки
Охрана труда
Ищем педагогов в команду «Инфоурок»
Номер материала: ДБ-871854
Не нашли то что искали?
Вам будут интересны эти курсы:
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.
Во Франции планируют ввести уголовное наказание за буллинг в школе
Время чтения: 1 минута
Путин поручил не считать выплаты за классное руководство в средней зарплате
Время чтения: 1 минута
Минпросвещения намерено расширить программу ускоренного обучения рабочим профессиям
Время чтения: 2 минуты
Учителям предлагают 1,5 миллиона рублей за переезд в Златоуст
Время чтения: 1 минута
Утверждены сроки заключительного этапа ВОШ
Время чтения: 1 минута
Госдума приняла закон об использовании онлайн-ресурсов в школах
Время чтения: 2 минуты
Подарочные сертификаты
Ответственность за разрешение любых спорных моментов, касающихся самих материалов и их содержания, берут на себя пользователи, разместившие материал на сайте. Однако администрация сайта готова оказать всяческую поддержку в решении любых вопросов, связанных с работой и содержанием сайта. Если Вы заметили, что на данном сайте незаконно используются материалы, сообщите об этом администрации сайта через форму обратной связи.
Все материалы, размещенные на сайте, созданы авторами сайта либо размещены пользователями сайта и представлены на сайте исключительно для ознакомления. Авторские права на материалы принадлежат их законным авторам. Частичное или полное копирование материалов сайта без письменного разрешения администрации сайта запрещено! Мнение администрации может не совпадать с точкой зрения авторов.
Урок па беларускай мове на тэму «Назоўнік» (3 клас)
Онлайн-конференция
«Современная профориентация педагогов
и родителей, перспективы рынка труда
и особенности личности подростка»
Свидетельство и скидка на обучение каждому участнику
Тэма. Назоўнік як часціна мовы
Мэта: стварыць умовы для актыўнай пазнавальнай дзейнасці вучняў па засваенні тэмы і выкарыстанні атрыманых ведаў ведаў у практычнай дзейнасці.
навучальная: плануецца, што ў канцы ўрока вучні будуць:
ведаць назоўнік як часціну мовы, яго лексіка-граматычныя характарыстыкі;
умець знаходзіць назоўнік у тэксце, адрозніваць ад іншых часцін мовы, ставіць пытанні да назоўнікаў, правільна вызначаць адушаўленыя (пытанне хто?) і неадушаўленыя (пытанне што?) назоўнікі;
развіваючая: падчас выканання вучэбных задач садзейнічаць фарміраванню ўмення аналізаваць, рабіць вывады; узбагачаць і развіваць мову вучняў;
выхаваўчая: стварыць умовы для станоўчай псіхалагічнай атмасферы, культуры індывідуальнай і калектыўнай работы.
Тып урока : вывучэнне і замацаванне новага матэрыялу.
Абсталяванне і матэрыялы: падручнік па беларускай мове для ІІІ класа, ч. 2 (аўтар В.І. Свірыдзенка), малюнак воблака, апорныя схемы, карткі для самастойнай работы, тэсты.
І. Арганізацыйна – матывацыйны этап
Мэта: арганізаваць увагу і псіхалагічную падрыхтоўку вучняў.
Весела гучыць званок,
Яго голас нам знаёмы:
– Прачытайце словы, запісаныя на дошцы: “Я заўседы буду пачынаць свой дзень з пачуцця радасці і шчасця”.
– Як вы разумееце гэтыя словы?
ІІ. Этап праверкі дамашняга задання
Мэта: высветліць ступень засваення зададзенага на дом матэрыялу.
Франтальная работа з класам.
– Прачытайце сказ, у якім усе словы абазначаюць прадмет.
– Прачытайце выдзеленыя словы, якія абазначаюць прадмет.
– Прачытайце выдзеленыя словы, якія абазначаюць дзеянні прадметаў.
ІІІ. Этап актуалізацыі ведаў. Падрыхтоўка вучняў да ўспрымання новага матэрыялу.
Мэта: актывізаваць веды вучняў, забяспечыць пазнавальную матывацыю, камунікатыўную дзейнасць.
Задача: актуалізаваць веды вучняў, садзейнічаць развіццю арфаграфічнай пільнасці і падрыхтаваць да ўспрымання новай тэмы.
1. Хвілінка чыстапісання
Запіс на дошцы: вось, карп, звон, квас, звер.
– Запішыце літары і злучэнні ў сшытак.
2. Слоўнікавая работа
Запіс на дошцы: адчыніць, гарадскі, звінець, пошта, восеньскі, воблака.
– Дадзеныя слоўнікавыя словы размяркуйце ў тры слупкі:
словы – назвы словы – назвы дзеянняў словы – назы прымет
прадметаў прадметаў прадметаў
– Якое слоўнікавае слова яшчэ не вучылі?
– Так. Гэта слова воблака.
Тлумачэнне лексічнага значэння слова
Воблака – гэта светла-шэрыя, хвалістыя клубы ў небе, якія змяшчаюць шмат кропель вады і ільдзінак. Дэманструецца малюнак.
– Складзем сказ з дадзеным словам і запішам яго ў сшытак.
3. Арфаграфічная хвілінка
Самастойная работа на картках па варыянтах. Самаправерка па запісу на дошцы.
Са слоў састаўце сказы, устаўце прапушчаныя літары, падкрэсліце галоўныя члены сказа.
Паветры, лё..кія, сн..жынкі, у, кружацца.
Са слоў састаўце сказы, устаўце прапушчаныя літары, падкрэсліце галоўныя члены сказа.
З..латая, з..млі, на, ка..ку, сее, восень.
Фізкультхвілінка для вачэй.
1. Шчыльна заплюшчыце вочы, палічыце да пяці, затым рэзка шырока расплюшчыце вочы і зноў палічыце да пяці. Паўтарыце 2 – 4 разы.
2. Хутка памаргайце, лічыце да дзесяці. Затым заплюшчыце вочы і зрабіце паўзу на 2 – 3 секунды. Паўтарыце практыкаванне 4 – 5 разоў.
3. Паглядзіце налева, направа 2 разы. Зрабіце паўзу. Паўтарыце практыкаванне 2 – 4 разы.
4. Паглядзіце на блізкі прадмет, затым хутка перавядзіце позірк на які-небудзь далёкі прадмет. Паўтарыце 2 – 4 разы.
І V . Аперацыйна – пазнавальны этап
Мэта: успрыманне, запамінанне і аналіз вучнямі асноўнага вучэбнага матэрыялу.
1. Паведамленне тэмы і мэт урока
На дошцы заданне – праблема
– Пастаўце літары о, з, а, і, н, ў, н, к у патрэбным парадкуі вы даведаецеся тэму нашага ўрока.
– Атрымалася слова назоўнік. Тэма нашага ўрока “Назоўнік як часціна мовы”. – Сфармулюем мэты ўрока.
Мы даведаемся … (што такое назоўнік).
Мы ўспомнім … (якія назоўнікі адказваюць напытанне хто?, а якія на пытанне што?
2. Вывучэнне новага матэрыялу
хто? (адушаўлёныя) што? (неадушаўлёныя)
галоўны член сказа – дзейнік даданы член сказа
Карыстаючыся апорнай схемай адкажыце на пытанні:
– Што называецца назоўнікам?
– На якія пытанні адказваюць назоўнікі?
– Што можна вызначыць у назоўнікаў?
– Якімі членам сказа з’яўляюцца назоўнікі?
3. Самастойная работа з падручнікам
– Прачытайце правілы на старонках 48-49. Параўнайце схему з правіламі ў падручніку.
– Раскажыце правілы, карыстаючыся схемай, прывядзіце свае прыклады назоўнікаў ( франтальнае апытванне).
4. Праверка першаснага ўспрымання вывучанага (работа з падручнікам)
а) практыкаванне 80, с. 48 (выбарачнае спісванне, работа ў групах)
– Выпішыце назоўнікі, як паказана ва ўзоры. Дапоўніце сваімі назоўнікамі (І група – 2 назоўніка, ІІ група – 4 назоўніка).
б) практыкаванне 81, с. 49 (работа ў парах)
– З дадзеных слоў складзіце сказы. Падкрэсліце галоўныя члены сказа. Якімі членамі сказа з’яўляюцца назоўнікі?
5. Замацаванне вывучанага матэрыялу
Самастойная работа па картках (дэферэнцыраванае заданне)
Мэта работы – выявіць якасць засваення ведаў і ўменне ўжываць засвоены матэрыял на практыцы.
Перад самастойнай работай вучні яшчэ раз паўтараюць, што такое назоўнік і як знайсці яго ў сказе.
Выпішыце назоўнікі. Падкрэсліце адушаўлёныя назоўнікі.
Пісьмо, узнялася, бусел, праца, дзяўчынка, лясная, бяроза, вучань, стаяць, хата, рака, напіцца, ліса.
Выканайце практыкаванне 82 на с. 50 з падручніка.
Картка 3 (ІІІ група)
Спішыце, устаўляючы прапушчаныя літары. Падкрэсліце назоўнікі.
На л..сной палянцы гучна ўзн..лася чаро..ка цец..рукоў.
На ўзле..ку стаяць мален..кія бяро..кі і ду..кі.
Праверка самастойных работ.
V . Кантрольна-ацэначны этап. Рэфлексіўны
Мэта: вызначыць ўзровень сфрміраваных ведаў і ўменняў па тэме, ацаніць паспяховасць дасягнення запланаваных мэт і задач урока.
1. Правядзенне тэставай работы
Выберы правільны адказ:
1. Назоўнік абазначае
а) прымету прадмета;
в) дзеянне прадмета.
в) даданы член сказа.
3. Назоўнік адказвае на пытанні
б) што рабіць? што зрабіць?
4. Знайдзі радок, дзе ўсе назоўнікі адказваюць на пытанне хто?
а) кіраўнік, краіна, будынак;
б) дзед, сусед, таварыш;
в) сарока, вавёрка, пушча.
5. Знайдзі радок, у якім усе назоўнікі неадушаўлёныя.
а) сталіца, Радзіма, людзі;
б) сям’я, матуля, падарунак;
в) раса, кветкі, сонца.
6. Назоўнікі у сказах бываюць
в) даданым членам сказа.
Арганізуецца ўзаемаправерка. Вучні звяраюцца з ключом.
2. Інфармаванне аб дамашнім заданні
Мэта: арганізаваць паспяховае выкананне дамашняга задання.
Практ. 85, с. 51, правілы с. 48-49.
3. Ацэньванне. Рэфлексія
– Прапаную вам прадоўжыць адзін са сказаў.
Са слоў састаўце сказы, устаўце прапушчаныя літары, падкрэсліце галоўныя члены сказа.
Паветры, лё..кія, сн..жынкі, у, кружацца.
Са слоў састаўце сказы, устаўце прапушчаныя літары, падкрэсліце галоўныя члены сказа.
З..латая, з..млі, на, ка..ку, сее, восень.
хто? (адушаўлёныя) што? (неадушаўлёныя)
галоўны член сказа – дзейнік даданы член сказа
Выпішыце назоўнікі. Падкрэсліце адушаўлёныя назоўнікі.
Пісьмо, узнялася, бусел, праца, дзяўчынка, лясная, бяроза, вучань, стаяць, хата, рака, напіцца, ліса.
Выканайце практыкаванне 82 на с. 50 з падручніка.
Спішыце, устаўляючы прапушчаныя літары. Падкрэсліце назоўнікі.
На л..сной палянцы гучна ўзн..лася чаро..ка цец..рукоў.
На ўзле..ку стаяць мален..кія бяро..кі і ду..кі.
Выберы правільны адказ:
1. Назоўнік абазначае
а) прымету прадмета;
в) дзеянне прадмета.
в) даданы член сказа.
3. Назоўнік адказвае на пытанні
б) што рабіць? што зрабіць?
4. Знайдзі радок, дзе ўсе назоўнікі адказваюць на пытанне хто?
а) кіраўнік, краіна, будынак;
б) дзед, сусед, таварыш;
в) сарока, вавёрка, пушча.
5. Знайдзі радок, у якім усе назоўнікі неадушаўлёныя.
а) сталіца, Радзіма, людзі;
б) сям’я, матуля, падарунак;
в) раса, кветкі, сонца.
6. Назоўнікі у сказах бываюць
в) даданым членам сказа.
Курс повышения квалификации
Дистанционное обучение как современный формат преподавания
Курс повышения квалификации
Скоростное чтение
Курс повышения квалификации
Актуальные вопросы теории и методики преподавания в начальной школе в соответствии с ФГОС НОО
Ищем педагогов в команду «Инфоурок»
Номер материала: ДБ-1521703
Не нашли то что искали?
Вам будут интересны эти курсы:
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.
Учителям предлагают 1,5 миллиона рублей за переезд в Златоуст
Время чтения: 1 минута
Госдума приняла закон об использовании онлайн-ресурсов в школах
Время чтения: 2 минуты
Международный конгресс-выставка «Молодые профессионалы» пройдет с 12 по 14 декабря в Москве
Время чтения: 1 минута
Путин поручил не считать выплаты за классное руководство в средней зарплате
Время чтения: 1 минута
Утверждены сроки заключительного этапа ВОШ
Время чтения: 1 минута
Во Франции планируют ввести уголовное наказание за буллинг в школе
Время чтения: 1 минута
Подарочные сертификаты
Ответственность за разрешение любых спорных моментов, касающихся самих материалов и их содержания, берут на себя пользователи, разместившие материал на сайте. Однако администрация сайта готова оказать всяческую поддержку в решении любых вопросов, связанных с работой и содержанием сайта. Если Вы заметили, что на данном сайте незаконно используются материалы, сообщите об этом администрации сайта через форму обратной связи.
Все материалы, размещенные на сайте, созданы авторами сайта либо размещены пользователями сайта и представлены на сайте исключительно для ознакомления. Авторские права на материалы принадлежат их законным авторам. Частичное или полное копирование материалов сайта без письменного разрешения администрации сайта запрещено! Мнение администрации может не совпадать с точкой зрения авторов.
Назоўнік: агульнае значэнне, марфалагічныя прыметы, сінтаксічная роля.
Просмотр содержимого документа
«Назоўнік: агульнае значэнне, марфалагічныя прыметы, сінтаксічная роля.»
Назоўнік: агульнае значэнне, марфалагічныя прыметы, сінтаксічная роля.
Назоўнік – гэта самастойная часціна мовы, для якой характэрна абагульненае значэнне прадметнасці. Назоўнікі могуць абазначаць:
–асоб па імёнах, прозвішчах, прафесіі, сацыяльнай прыналежнасці, полу, узросту, нацыянальнасці і г.д.
–прадстаўнікоў жывёльнага і расліннага свету
–з’явы прыроды, поры года, часавыя прамежкі
–прасторавыя паняцці, напрамкі, часткі свету, геаграфічныя назвы
–прадметы вытворчасці, рэчывы
–прадпрыемствы, установы, аб’яднанні
–грамадскія з’явы, дзяржаўныя органы, формы кіраўніцтва
–разумовыя паняцці, уяўленні
–адцягненыя якасці, уласцівасці, адносіны
–стан, адчуванні, апрадмечаныя дзеянні, працэсы
Усказе назоўнікі часцей за ўсё выконваюць ролю дзейніка і дапаўнення, могуць быць выказнікам, акалічнасцю, недапасаваным азначэннем.
У залежнасці ад лексічнага значэння назоўнікі падзяляюцца на:
–уласныя (абазначаюць індывідуалізаваныя назвы асоб, істот, прадметаў і з’яў рэчаіснасці – Вольга, Iваноў, Няміга, “Спартак”) і агульныя (называюць цэлыя класы аднародных прадметаў і з’яў, істот, паняццяў –
чалавек, кніга, дрэва, рака);
–адушаўлёныя (у прамым або пераносным значэнні абазначаюць асоб, істот і маюць у множным ліку, а таксама ў адзіночным ліку мужчынскага роду супадзенне форм вінавальнага і роднага склонаў – чалавек, вавёрка, арол) і неадушаўлёныя (абазначаюць прадметы нежывой прыроды і маюць у множным ліку, а таксама ў адзіночным для мужчынскага роду супадзенне форм вінавальнага і назоўнага склонаў – дрэва, атрад, ноч);
–асабовыя (абазначаюць пэўных асоб – асілак, грамадзянін) і неасабовыя (абазначаюць іншыя істоты, прадметы, з’явы – лось, неба);
–канкрэтныя (абазначаюць пэўныя прадметы, з’явы прыроды, дзеянні, падзеі і ўяўляюцца ў пэўнай акрэсленасці – дом, ноч, загад, дрэва, крок) і абстрактныя (абазначаюць адцягненыя паняцці, якасці, ўласцівасці,псіхічныя працэсы – каханне, павага, гнеў, чуласць);
–зборныя (называюць прадметы ў іх непадзельным адзінстве –
чалавецтва, лазняк, карэнне, лісце) і рэчыўныя, ці рэчыўна-зборныя (называюць розныя рэчывы – жалеза, азот, вугаль, хлеб, масла, мёд).
Асноўныя граматычныя катэгорыі назоўнікаў: род, лік, склон
Назоўнікі ў форме адзіночнага ліку належаць да аднаго з трох родаў: мужчынскага, жаночага ці ніякага. Назоўнікі, якія ўжываюцца толькі ў форме множнага ліку, роду не маюць (вароты, акуляры, сані).
У большасці выпадкаў род назоўніка вызначаецца па марфалагічных прыметах. Да мужчынскага роду адносяцца назоўнікі з нулявым канчаткам у назоўным склоне адзіночнага ліку (стог, вечар, край, дзед), а таксама назвы асоб мужчынскага полу з канчаткам -а/-я (мужчына, бацька, Вася).
Важна: некаторыя словы ўжываюцца ў значэнні і мужчынскага, і жаночага роду (сірата, ціхоня, зазнайка); такія словы лічацца назоўнікамі агульнага роду.
Важна: у беларускай і рускай мовах род большасці назоўнікаў супадае, аднак ёсць і даволі істотныя разыходжанні. Напрыклад, назоўнікі
сабака, насып, подпіс, боль, медаль, шынель, стэп, палын, мазоль, дроб у
беларускай мове належаць да мужчынскага роду, а ў рускай – да жаночага. I наадварот, назоўнікі таполя, гусь, жырафа ў беларускай мове жаночага роду, а ў рускай – мужчынскага.
Большасць назоўнікаў беларускай мовы маюць формы двух лікаў – адзіночнага і множнага (назоўнікі адзіночнага ліку абазначаюць адзін прадмет – вуліца, стол, акно; назоўнікі множнага ліку абазначаюць мноства аднародных прадметаў – вуліцы, сталы, вокны). Пры ўтварэнні формы множнага ліку бываюць выпадкі поўнай змены асновы (чалавек – людзі); такія формы называюць суплетыўнымі. Аднак ёсць і такія назоўнікі, якія не змяняюцца па ліках і маюць форму толькі адзіночнага (зборныя, рэчыўныя, абстрактныя, уласныя – моладзь, золата, ініцыятыва, Нарач) або толькі множнага (некаторыя складаныя прадметы, рэчывы, грамадскія падзеі, прыродныя з’явы, прамежкі часу, геаграфічныя назвы – цымбалы, дрожджы,дажынкі, выбары, замаразкі, суткі, Клімавічы) ліку.
Важна: лік некаторых назоўнікаў у беларускай і рускай мовах таксама не супадае. Напрыклад, назоўнікі грудзі, чарніцы, крупы, каноплі, паводзіны ў
беларускай мове ўжываюцца толькі ў форме множнага ліку, а ў рускай мове
назоўнікі бяліла, чарніла ў беларускай мове маюць форму толькі адзіночнага ліку, а ў рускай – белила, чернила – толькі множнага.
У сказе назоўнік уступае з іншымі словамі ў граматычныя адносіны, можа выконваць функцыю розных членаў сказа. У залежнасці ад сінтаксічнай функцыі назоўніка змяняецца яго склонавая форма. Такім чынам, склон – гэта граматычная форма, якая паказвае на адносіны назоўніка да іншых слоў у словазлучэннях і сказах.
У сучаснай беларускай мове 6 склонаў, яны адказваюць на пытанні: назоўны (хто? што?), родны (каго? чаго?), давальны (каму? чаму?), вінавальны (каго? што?), творны (кім? чым?), месны (па кім? пры чым?). Назоўны склон – прамы; гэта пачатковая, незалежная форма. Астатнія склоны – ускосныя, залежаць ад іншых слоў у сказе.