Что такое пабочныя и устаўныя канструкцыі

Коска пры пабочных і ўстаўных канструкцыях

1. Коскамі выдзяляюцца пабочныя словы і канструкцыі, якія стаяць у сярэдзіне або ў пачатку сказа: безумоўна, бясспрэчна, вядома, канечне, зразумела, напэўна, сапраўды, праўда, пэўна, відавочна, відаць, здаецца, здавалася, мабыць, магчыма, можа, мусіць, няйначай, бадай, знаць, нябось, часам, бывае, бывала, як вядома, як відаць, па ўсім відаць, можа быць, чаго добрага, таго і глядзі, само сабой разумеецца і інш. Напрыклад: І я, безумоўна, шчаслівы і рад, што добра зародзіць густая пшаніца. Захар Крымянец зірнуў на зоркі, падумаў пра мароз, які, няйначай, збярэцца да раніцы.

2. Не выдзяляюцца коскамі тыя словы, якія ўжываюцца ў ролі мадальнай часціцы або са значэннем прыслоўя і выражаюць сцвярджэнне, узмацненне: можа, няйначай, пэўна, напэўна, канечне, сапраўды, часам, бывае, бывала, бадай, бадай што, мо (усечаная форма слова можа) і інш., а таксама словы відаць, здавацца, якія ў сказе выступаюць выказнікам. Напрыклад: Можа за якой паўгадзіны батальён па вузкіх і слізкіх ходах, траншэях быў выведзены ў лагчыну. Цяпер зіма напэўна ляжа.

3. Выдзяляюцца коскамі спалучэнні слоў і сказы, якія маюць значэнне эмацыянальнай ацэнкі фактаў рэчаіснасці, а таксама перадаюць пачуццёвую рэакцыю на тыя факты, пра якія гаворыцца ў сказе: на жаль, на вялікі жаль, на шчасце, як на тое шчасце, на маё здзіўленне, як на тое ліха, як на грэх, як на тую бяду, хвароба на іх і інш. Напрыклад: Аж тут, як на тое шчасце, стаіць сагнутая бярэзіна. Але, на маё здзіўленне, ён адказвае зусім не так, як я думаў. Як на грэх, лоў быў шчаслівы.

4. Коскамі выдзяляюцца словы, спалучэнні слоў і сказы, якія паказваюць на крыніцу паведамлення, на прыналежнасць выказанай думкі: па-мойму, па-твойму, па-ягонаму, па-вашаму, па-іхняму, маўляў, думаю, на мой погляд, з пункту гледжання (каго-небудзь), на думку (каго-небудзь), як вядома, як кажуць, як людзі кажуць, як той казаў і інш. Напрыклад: Гэта, па-мойму, і ёсць сапраўдная сувязь з жыццём. Выходзіць, па-ягонаму, што ледзь не самі мы вінаваты, а не той, што наша дабро крадзе.

5. Коскамі выдзяляюцца словы, спалучэнні слоў і сказы, якія перадаюць адносіны да спосабу выражэння думкі, матывацыю спосабу выказвання ці выбару стылістычных сродкаў мовы: адным словам, словам, што называецца, скажам, як гаворыцца, як гэта гаворыцца, інакш кажучы, карацей кажучы, уласна кажучы, прасцей кажучы, шчыра кажучы, не пры вас кажучы, праўдзівей сказаць, папраўдзе сказаць, так сказаць, з дазволу сказаць, я сказаў бы і інш. Напрыклад: Скажам, аб вадзе гамонкі не было спрадвек, бо хапала нам заўсёды і азёр, і рэк.

6. Коскамі выдзяляюцца словы, спалучэнні слоў і сказы, што выражаюць адносіны гаворачай асобы да слухача: бачыш (бач), прызнацца, кажаш, кажаце, ведаеш, ведаеце, разумееш, разумееце, паверце, выбачайце, даруйце, даруйце мне, калі ласка, калі хочаце ведаць, ці дасце веры, зрабіце ласку і інш. Напрыклад: Але ж язык у цябе, даруй мне, як тая мянташка. Напішы мне, калі ласка, пісямко дахаты!

7. Коскамі выдзяляюцца словы і спалучэнні слоў, якія служаць сродкамі сувязі асобных частак выказвання і ўказваюць на паслядоўнасць, абмежаванне, удакладненне, супастаўленне або аб’яднанне частак тэксту, на выражэнне выніку, заключэння і пад.: па-першае, па-другое, па-трэцяе і інш., першае, другое, трэцяе і інш., нарэшце, значыць, дарэчы, наогул, аднак, прынамсі, наадварот, з аднаго боку, з другога боку, у сваю чаргу, разам з тым, у прыватнасці, між іншым, між тым, да таго ж, такім чынам, галоўным чынам, па крайняй меры і інш. Напрыклад: Турсевіч – гэта мой настаўнік і мой зямляк, прынамсі, аднае воласці. Валодзька выпрасіў, нарэшце, у рэдактара дазвол паехаць на раён.

8. Калі слова нарэшце не выконвае функцыі пабочнага слова і выражае часавае значэнне, то яно коскамі не выдзяляецца. Напрыклад: Тым часам поезд з кожнай хвілінай набліжаўся да вакзала і нарэшце спыніўся. Калі слова аднак у пачатку сказа ці другой часткі складаназлучанага сказа і пры аднародных членах ужываецца як супраціўны злучнік, яно коскай не аддзяляецца. Напрыклад: Турку стала лягчэй ад тае пахвалы, аднак ён прастадушна прызнаўся. Трэба было паспаць. Аднак чамусьці не спалася.

9. Спалучэнні слоў між тым, тым не менш, да таго ж, якія ўжываюцца ў пачатку сказа або другой часткі складанага сказа, выконваюць функцыю злучніка і коскай не аддзяляюцца. Напрыклад: У вас на мястэчка многа сілы не патрабуецца, між тым вакол вялікая патрэба ў людзях. На дварэ ноч. Між тым спаць не хочацца. Тым не меней ён [Лабановіч] устаў і рушыў у той бок, куды паехала дзяўчына.

10. Коскамі выдзяляюцца пабочныя словы і спалучэнні слоў, якія ўваходзяць у склад іншых пабочных ці ўстаўных сказаў, адасобленых зваротаў, удакладняльных ці іншых выдзеленых знакамі прыпынку частак сказа. Напрыклад: Немцы, як ты, мабыць, ведаеш, аднавілі завод у Гудове. Боты – і выцер іх, здаецца! – усё ж такі наслядзілі на чыстай чырвонай падлозе.

11. Калі пабочнае слова стаіць перад адасобленым зваротам, пабочным сказам або ўдакладняльнай канструкцыяй, то яно ўваходзіць у іх склад і коскай не аддзяляецца. Напрыклад: Старшыня імкліва абыходзіць вакол машыны, няйначай прыглядаючыся неспакойным вокам да яе паклажы. Плылі ў вясновую сінь за акно мяккія акорды, уздыхала мора, і, можа заслухаўшыся гэтай музычнай вясной, не падавалі свайго голасу гарматы.

12. Паміж пабочнымі словамі, спалучэннямі слоў і сказамі, якія ідуць адно за адным, ставіцца коска. Напрыклад: Словам, на наша шчасце, хата нейкім чынам уцалела.

13. Пабочныя словы, спалучэнні слоў і сказы аддзяляюцца коскамі ад папярэдніх злучнікаў, якія звязваюць члены сказа або часткі складанага сказа. Напрыклад: Санкоўскі з ходу далучыўся да песні, і, можа, ад таго яна загучала яшчэ энергічней.

14. Злучнік а, калі ён складае адно цэлае з наступным пабочным кампанентам сказа, не аддзяляецца ад апошняга коскай: а можа, а магчыма, а значыцца, а між іншым, а па-другое. Напрыклад: – І штаб па кіраўніцтву партызанскім рухам будзе? – пытаў Багавік. – Будзе. А можа, ён ужо і ёсць.

15. Не аддзяляецца коскай ад пабочных кампанентаў узмацняльная часціца і. Напрыклад: І сапраўды, гэта не кепская думка! Дожджык, і праўда, так і поўз за каўнер.

16. Коска не ставіцца паміж пабочнымі словамі і часціцамі, якія да іх адносяцца і стаяць пасля іх. Напрыклад: Можа б ты даў мне хоць кавалачак хлеба ў дарогу? Ну, напэўна ж ёсць прычына, калі кпіць з цябе яна?

17. Коскамі выдзяляюцца ўстаўныя словы, спалучэнні слоў і сказы, якія выконваюць удакладняльную функцыю (тлумачэнні, заўвагі, дадатковыя звесткі і інш.). Напрыклад: Доўгі час Закружжа, так называлі вёску прышлыя людзі, з навакольным светам звязвала звычайная лясная сцежка. Віхрасты хлапчук, яму было год шэсць, штосьці мармытаў праз сон і смяяўся.

Сказы са звароткамі

Зваротак называе таго, да каго звяртаюцца (асобу, прадмет), выражаецца назоўнікам у назоўным ці клічным склоне. Зваротак выкарыстоўваецца ва ўсіх стылях мовы. У афіцыйным стылі зваротак з’яўляецца лаканічным прыёмам вылучэння адрасата. У ролі зваротка выступаюць уласныя імёны, назвы асоб па прафесіі, пасадзе. Як правіла, такі зваротак ставіцца ў пачатку выказвання.

Источник

Сказы з пабочнымі і ўстаўнымі канструкцыямі. 11 клас

Описание презентации по отдельным слайдам:

Сказы з пабочнымі і ўстаўнымі словамі, словазлучэннямі і сказамі

Арфаграфічная хвілінка Выпішыце словы, у якіх пішацца літара я. Сц..блінка, л..снічоўка, б..злюдны, з..фір, дроб..зь, ц..жкавата, пам..ць, дз..сятка, п..рыметр, св..ткаваць, св..тлячок, дыл..тант, мес..ц, сн..гавік.

Спішыце сказы, расстаўляючы знакі прыпынку і вызначаючы звароткі. 1. О мора люблю я тваё сваволле, люблю тваю буру і ціхую гладзь! О мора, люблю 2.Не шуміце клёны маладыя ў цяністым парку над ракой. Не шуміце, клёны 3.Забудзь трывогу вечную сваю прыляж мая натомленая мама як некалі ты мне табе спяю. абудзь 4.Зямля-карміцелька яшчэ далёкія продкі прыкмецілі пакінулі нам у неўміручую спадчыну сваё адкрыццё: «Пад сонцам няма нічога мілейшага за цябе». ямля-5.Бярозка мая белакрылая якая ж ты сонейка мілая, спускаеш пушыстыя вецці і сінімі іскрамі свеціш. Бярозка мая белакрылая! Якая ж ты, сонейка, мілая, 6.Расціце малыя радзіму любіце сардэчна шануйце руплівых бацькоў.асціце, малыя, радзіму любіце, 7.Адкажы мне вербачка мілая чаму ты ўсё смуцішся, журышся, пахілая?

Заўсёды ж здаецца, што ў родным краі і грыбы вышэйшыя, і ягады буйнейшыя, а хлеб мякчэйшы. З таго часу ў мястэчку, здаецца, нічога і не змянілася.

Успомніце, якія словы называюцца пабочнымі? Пабочнымі называюцца граматычна не звязаныя з членамі сказа словы, якія выражаюць адносіны гаворачай асобы да зместу выказвання).

Праца з падручнікам § 14, ст. 122 (правіла)

Карыстаючыся схемай, раскажыце пра адасабленне пабочных слоў [ПС, …] [ …, ПС, …] [ …, ПС]

Праца з падручнікам § 14, ст. 124 (правіла)

Адрозненне пабочных канструкцый ад устаўных Пабочныяканструкцыі Устаўныяканструкцыі 1.Выражаюцьмадальнаезначэнне 1.Выражаюцьдадатковаепаведамленне,тлумачэнне,удакладненне 2.Уводзяццаздапамогайпадпарадкавальныхзлучнікаў 2.Уводзяццаздапамогайзлучальныхзлучнікаўа, ііінш. (бываеі здапамогайпадпарадкавальныххоць,што,дзеіінш.) 3.Могуцьстаяцьупачаткусказа. 3.Знаходзяццаўсярэдзінеабоўканцысказа.

Назавіце ўстаўныя сказы. Растлумачце, чым яны адрозніваюцца ад пабочных. Пракаменціруйце знакі прыпынку. 1. На карце 1482 года рака Барысфен (гэта грэчаская назва Дняпра) не мае прытокаў, цячэ з поўначы на поўдзень і ўпадае ў заліў Эўкінскага (цяпер Чорнага) мора. 2. Горныя краявіды — у гэтым Іосіф Іванавіч мог упэўніцца неаднойчы — на дзіва прыгожыя, напоўненыя такой вабнасцю, якую не заўсёды перадасі словамі.

Праца з падручнікам § 14, практ. 147

Дамашняе заданне: § 14, практ. 148

Да сустрэчы на наступным уроку!

Курс повышения квалификации

Охрана труда

Курс профессиональной переподготовки

Библиотечно-библиографические и информационные знания в педагогическом процессе

Курс профессиональной переподготовки

Охрана труда

Ищем педагогов в команду «Инфоурок»

Номер материала: ДБ-1615653

Не нашли то что искали?

Вам будут интересны эти курсы:

Оставьте свой комментарий

Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.

Учителя о ЕГЭ: секреты успешной подготовки

Время чтения: 11 минут

Путин поручил не считать выплаты за классное руководство в средней зарплате

Время чтения: 1 минута

Учителя о ЕГЭ: секреты успешной подготовки

Время чтения: 11 минут

Учителям предлагают 1,5 миллиона рублей за переезд в Златоуст

Время чтения: 1 минута

В Хабаровске родители смогут заходить в школы и детсады только по QR-коду

Время чтения: 1 минута

Минздрав включил вакцинацию подростков от ковида в календарь прививок

Время чтения: 1 минута

Путин призвал повышать уровень общей подготовки в колледжах

Время чтения: 1 минута

Подарочные сертификаты

Ответственность за разрешение любых спорных моментов, касающихся самих материалов и их содержания, берут на себя пользователи, разместившие материал на сайте. Однако администрация сайта готова оказать всяческую поддержку в решении любых вопросов, связанных с работой и содержанием сайта. Если Вы заметили, что на данном сайте незаконно используются материалы, сообщите об этом администрации сайта через форму обратной связи.

Все материалы, размещенные на сайте, созданы авторами сайта либо размещены пользователями сайта и представлены на сайте исключительно для ознакомления. Авторские права на материалы принадлежат их законным авторам. Частичное или полное копирование материалов сайта без письменного разрешения администрации сайта запрещено! Мнение администрации может не совпадать с точкой зрения авторов.

Источник

§ 9. Правілы пабудовы сказаў з пабочнымі і ўстаўнымі канструкцыямі, знакі прыпынку

Оглавление

Сказы з пабочнымі словамі

Сказы з пабочнымі словамі маюць разнастайнае прызначэнне. Яны могуць указваць на пэўнасць або няпэўнасць паведамлення, даваць яму эмацыянальную ацэнку, характарызаваць стыль, экспрэсію маўлення, указваць на суадносіны паміж часткамі выказвання.
Пабочныя канструкцыі (словы, словазлучэнні, сказы) стылістычна разнародныя, яны шырока распаўсюджаны ў кніжных і гутарковым стылях. У мастацкай літаратуры канструкцыі выкарыстоўваюцца як выразны сродак для стварэння маўленчых характарыстык персанажаў. Навуковаму і афіцыйнаму стылям уласцівы пабочныя словы, словазлучэнні і сказы, якія выражаюць лагічныя сувязі і адносіны паміж кампанентамі выказвання, указваюць на паслядоўнасць выкладу думак.
Злоўжываць сказамі з пабочнымі словамі не трэба. Ужытыя недарэчы, яны могуць выклікаць наступныя памылкі:
• няправільны выбар пабочнага слова: Дзяўчынкі з надзеяй ўглядаліся ў цемру: напэўна, з’явіцца знаёмая фігура;
• выкарыстанне лішніх пабочных слоў: Можа быць, яны ведалі, што іх любяць і чакаюць дома;
• ужыванне пабочных слоў (словазлучэнняў), якія ствараюць двухсэнсоўнасць выказвання: Па словах рыбакоў, ноччу быў шторм, а цяпер спакойна;
• выкарыстанне пабочнага сказа як самастойнага: Кнігі — крыніца ведаў. Як лічаць многія.

Практыкаванне 120

Прачытайце прыклады парамі. Выпішыце сказы з пабочнымі словамі, расстаўляючы, дзе трэба, коскі. Ахарактарызуйце значэнні, якія надаюць сказам пабочныя словы.

1. Здавалася яна [вёска] прырасла навек да зямлі (І. Пташнікаў). І ён, хлапчук, суцішваў свой крок, праходзячы каля ратушы, якая здавалася яму прыстанішчам вечнасці (А. Лойка). 2. Сапраўды ў лесе было ціха і глуха (К. Чорны). Ва ўсёй постаці старога зубра было сапраўды нешта дзікае, лясное, першабытнае (В. Вольскі). 3. З гэтай горкі відаць уся вёска. На дварэ ранак відаць багаты сонцам і росамі (П. Пестрак). 4. Усё здаецца добрым, радасным (І. Мележ). Здаецца проста на вачах збудаваўся, вырас горад (І. Мележ). 5. Сустрэча запланавана была на вечар аднак надвор’е, на жаль, унесла свае папраўкі ў план (Я. Брыль). Пагодлівых дзён і начэй было аднак больш, чым дажджлівых і хмарных (Я. Брыль).

Практыкаванне 121

Устаўце ў наступныя сказы пабочныя словы, якія выражаюць розныя адносіны таго, хто гаворыць, да зместу выказвання. Карыстайцеся інфармацыяй, прыведзенай у схеме «Сэнсавыя (семантычныя) разрады пабочных слоў». Растлумачце, як змяняецца значэнне сказаў пры гэтым.

1. Дамашняе заданне нескладанае.
2. Паход у тэатр будзе цікавы.
3. Экзамен здалі добра.

Практыкаванне 122

Уявіце наступную сітуацыю: вам трэба малодшаму брату (сястры) даказаць, што пісьменнасць чалавека — вынік уласнай сістэматычнай працы. З дапамогай пабочных слоў, што падкрэсліваюць лагічныя адносіны паміж часткамі (гл. даведку), стварыце адпаведнае выказванне. Можна выкарыстаць наступныя парады.

1. Трэба ўважліва слухаць тлумачэнне правіла на ўроку.
2. Варта імкнуцца зразумець змест правіла, яго логіку, скарыстаныя тэрміны.
3. Трэба прыводзіць прыклады на вывучанае правіла, звяртаць увагу на правапіс і граматыку.
4. Неабходна паўтараць, запамінаць правіла.
5. Пажадана змест правіла ўзнаўляць з дапамогай схемы, скарочанага запісу.

Д л я д а в е д к і: па-першае, па-другое, па-трэцяе, значыць, нарэшце, напрыклад, у прыватнасці, між іншым, дарэчы, заўважым, падкрэслім, да таго ж, акрамя таго, аднак, наадварот, такім чынам, адным словам, падводзячы вынікі, наогул, як я ўжо сказаў (сказала).

Практыкаванне 123

Дапоўніце тэкст.

Практыкаванне 124

Прачытайце тэкст. Замест шматкроп’я ўстаўце пабочныя словы (карыстайцеся даведкай). Якія адносіны да зместу выказвання выражаюць пабочныя словы? Спішыце тэкст, устаўляючы ў словы патрэбныя літары і ставячы, дзе патрэбна, знакі прыпынку.

Д л я д а в е д к і: па-другое, між іншым, па-першае, акрамя таго, да таго ж, у прыватнасці.

• Выпішыце складаны сказ з рознымі відамі сувязі. Пабудуйце яго схему.

Знакі прыпынку ў сказах з пабочнымі і ўстаўнымі канструкцыямі

Пабочныя словы, словазлучэнні, сказы вымаўляюцца паніжаным тонам і больш хуткім тэмпам, выдзяляюцца невялікімі інтанацыйнымі паўзамі, а на пісьме — коскамі.
К о с к а м і в ы д з я л я ю ц ц а пабочныя словы, словазлучэнні, сказы, якія стаяць у сярэдзіне або ў пачатку сказа і перадаюць эмацыянальную ацэнку фактаў рэчаіснасці, пачуццёвую рэакцыю на факты, пра якія гаворыцца ў сказе, паказваюць на крыніцу паведамлення, прыналежнасць выказанай думкі, выражаюць адносіны таго, хто гаворыць, да слухача і да т. п.: Вялікае, кажуць, добра бачыцца на адлегласці (М. Калачынскі); Я, скажу шчыра, спалохаўся (А. Асіпенка).
Заўвага. Ад пабочных слоў неабходна адрозніваць словы, якія ўжываюцца ў ролі часціцы або прыслоўя. Яны к о с к а м і н е в ы д з я л я ю ц ц а: Можа пайсці на секцыю па валейболе? Усталявалася цёплае надвор’е, ужо напэўна прыляцяць буслы. Параўн.: Ці пайсці на секцыю па валейболе? Усталявалася цёплае надвор’е, ужо дакладна прыляцяць буслы.
К о с к а й р а з д з я л я ю ц ц а пабочныя словы, словазлучэнні і сказы, калі яны ідуць адно за адным: Само сабой, канечне, паехалі яны ў лес (Я. Колас); Адным словам, на нашу агульную думку, усе мы ўчатырох былі добрымі хлопцамі (І. Навуменка).
Пабочныя словы, словазлучэнні і сказы аддзяляюцца коскамі ад папярэдніх злучнікаў, якія звязваюць члены сказа або часткі складанага сказа: Сосны вымкнуць угару, як свечкі, сонца вершаліны ім прыпаліць, і, здаецца, так стаяць ім вечнасць — толькі б перад бураю ўстаялі! (А. Зэкаў).
Калі злучнік а ўтварае адно цэлае з наступнай пабочнай канструкцыяй (словам, словазлучэннем, сказам), то ён н е а д д з я л я е ц ц а ад гэтай канструкцыі коскай: а можа, а магчыма, а значыцца, а між іншым, а па-другое: Іншыя гарады складваліся, раслі дзясяткамі, а можа, і сотнямі год (Т. Хадкевіч); Па-першае, трэба забяспечыць людзей усім неабходным інвентаром, а па-другое, арганізаваць дастаўку ў поле гарачай ежы. Параўн.: Не год, а, магчыма, два прайшло з нашай апошняй сустрэчы.
К о с к а й н е а д д з я л я е ц ц а ад пабочных канструкцый узмацняльная часціца і: І сапраўды, гэта не кепская думка! (Я. Колас).
В ы д з я л я ю ц ц а п р а ц я ж н і к а м і або б я р у ц ц а ў д у ж к і ўстаўныя канструкцыі, якія служаць у якасці тлумачэнняў, заўваг, дадатковых звестак, удакладненняў да асноўнага сказа: Я першы раз быў у горадзе, і Мазыр — хоць гэта горад і не надта вялікі — зрабіў на мяне надзвычайнае ўражанне (І. Навуменка); Асвейскае возера (пасля Нарачы яно — другое па велічыні) кожнаму вандроўніку запомніцца самым буйным востравам Беларусі (У. Ягоўдзік).
Заўвага. Перад закрывальнай дужкай пасля ўстаўной канструкцыі ставяцца знакі прыпынку, якія патрабуюцца кантэкстам (клічнік, пытальнік або шматкроп’е): Ніколі не спадзяваўся, што мае ногі яшчэ здольны на такі марафон (з Гродна да Мастоў — 63 км!) (А. Карпюк); Прыемнае адчуванне з’яўляецца (ці няпраўда?), калі закончыш усе справы своечасова.
Калі ўстаўная канструкцыя, якая выдзяляецца працяжнікамі, знаходзіцца паміж часткамі, дзе павінна ставіцца коска, або калі ў канцы ўстаўной канструкцыі ёсць гэты знак прыпынку, то коска спалучаецца з працяжнікам і ставіцца перад другім працяжнікам: У кнігах, што прынёс бібліятэкар — іх было дзесяць, — мы спадзяваліся знайсці патрэбную для даклада інфармацыю.

Практыкаванне 125

Прачытайце сказы, захоўваючы правільную інтанацыю. Спішыце, раскрываючы дужкі, устаўляючы прапушчаныя літары і ставячы патрэбныя знакі прыпынку.

1. Ды (н..)калі смутак мой згубіцца ў змроку канец мае ўсё ў гэтым грэшным жыцці (В. Дэбіш). 2. Ён падтрымліваў мае прапановы а значыць і клас падтрымліваў іх (Э. Луканскі). 3. Назва Міёры ці гістарычны варыянт Мёры (н..)звычайная і нават экзатычная для Беларусі (А. Яфімаў). 4. Калі забрала сястра да сябе маці гэта здарылася амаль адразу пасля таго як ён паступіў ва ўніверсітэт у Ленінградзе бываць у вёсцы яму (н..)выпадала (У. Гаўрыловіч). 5. Можа павячэраеце? (І. Гурскі). 6. «Шэрым» ён называў Свідэрскага (па)першае за тое што той звычайна апранаўся (н..)ярка (па)другое паўсюль імкнуўся трымацца (н..)прыкметна (па)трэцяе (н..)колі (н..)чога пра сябе (н..)распавядаў і (па)чацвёртае па аналогіі з імем Сяргей (Я. Конеў). 7. Лес атрасаў з сябе счарнеласць ф святлеў і здаецца на вачах дужэў харашэў напаўняўся галасамі сваіх насельнікаў (У. Ліпскі). 8. Размова аднак (н..)клеілася (З. Прыгодзіч).

Практыкаванне 126

Прачытайце тэкст. Чаму свята апошняга званка чакаюць не толькі выпускнікі? Што выражаюць пабочныя словы ў тэксце? Спішыце, раскрываючы дужкі. Пастаўце, дзе трэба, знакі прыпынку і растлумачце іх пастаноўку.

Свята апошняга званка

Кожны навучальны год у школе завяршаецца гэтым традыцыйным урачыстым мерапрыемствам. І хоць «званок» гэты (па)сапраўднаму апошні толькі для выпускнікоў з (не)цярпеннем чакаюць свята апошняга званка ўсе вучні. сн Бо наперадзе іх чакае лета і самыя доўгія школьныя канікулы.
Праўда саміх выпускнікоў чакаюць ужо (не)канікулы а першыя ў жыцці экзамены.
На свяце апошняга званка заўжды шмат кветак. І вельмі шмат гасцей.
І канечне самы кранальны момант свята — гэта калі для выпускнікоў гучыць іх самы апошні школьны званок. А адбываецца гэта такім чынам: самы рослы вучань выпускнога класа садзіць сабе на плячо каго(сьці) з (перша)класнікаў і так яны разам праходзяць уздоўж шарэнгі вучняў. А (перша)класнік у гэты час з усяе сілы трасе над галавой маленькім званочкам.
Праўда бываюць гады калі сярод вучняў выпускнога класа няма больш(менш) рослых. І тады маленькага (перша)класніка са званочкам проста вядуць за руку.
Але званочак усё роўна звініць. І гэтак жа весела і звонка ён будзе звінець праз тры месяцы першага верасня.
Значыць школьнае жыццё будзе працягвацца далей (Г. Аўласенка).

Практыкаванне 127

Напішыце замалёўку аб святах у вашай школе на тэму «Традыцыі нашай школы» («Свята, якое мне запомнілася», «Памятная дата»), ужываючы сказы з пабочнымі і ўстаўнымі канструкцыямі.

Практыкаванне 128

Прачытайце ўспаміны І. Шамякіна пра І. Мележа. Якім уяўляецца вам І. Мележ? Запішыце тэкст, устаўляючы на месцы пропускаў пабочныя або ўстаўныя канструкцыі з дужак. Што перадаюць пабочныя і ўстаўныя канструкцыі ў тэксце? Пракаменціруйце пунктуацыйнае афармленне ўтвораных сказаў.

Практыкаванне 129

Прачытайце тэкст. Вызначце яго асноўную думку.

Няскораная Цытадэль

Спішыце выдзеленыя сказы, расстаўляючы, дзе патрэбна, знакі прыпынку.
Да якой лексікі паводле сферы ўжывання адносяцца словы форт, казарма, казематы, батальён, дывізіён? Раскрыйце іх значэнні.
Карыстаючыся дадатковай літаратурай або інтэрнэт-рэсурсамі, падрыхтуйце паведамленне пра гераічную абарону Брэсцкай крэпасці або пра Дзмітрыя Карбышава.

Практыкаванне 130

Прачытайце памятку «Як правільна пераказваць тэкст сцісла», запішыце яе па-беларуску. Ужывайце пры гэтым пабочныя словы, словазлучэнні, што ўказваюць на паслядоўнасць думак і сувязь паміж імі.

Памятка

Чтобы пересказать текст сжато, необходимо сделать следующее:
1. Определить:
а) какова главная мысль текста;
б) сколько частей (микротем) содержится в тексте;
в) какова главная мысль каждой части;
г) какая информация текста является основной, какая — второстепенной.
2. Сократить текст за счёт исключения второстепенной информации (Л. М. Рыбченкова).

Практыкаванне 131

Вызначце, да якога стылю належыць наступны тэкст. Дакажыце сваё меркаванне, выкарыстоўваючы пабочныя словы.

У друку, у вусных выказваннях нярэдка сустракаюцца памылкі, звязаныя з ужываннем прыметнікаў, суадносных са словам кветка. Трэба памятаць, што кветачны — прыгатаваны з кветак: кветачны адэкалон, кветачны чай. Кветкавы — які мае адносіны да кветкі, прызначаны для кветак: кветкавы кіёск, кветкавы дыван, кветкавы магазін, кветкавая выстаўка. Пра луг, усеяны кветкамі, мы гаворым квяцісты. Квяцісты — гэта яшчэ і з узорам у кветкі, яркі, каляровы: квяцісты дыван, квяцістая сукенка. Квяцістай (вядома, у пераносным сэнсе) можна назваць і афіцыйную прамову — залішне напышлівую, насычаную метафарамі і рытарычнымі пытаннямі.
Слова кветка ўваходзіць у склад вялікай колькасці ўстойлівых спалучэнняў слоў. Кветкі з чужых палёў! — абурана скажа даследчык літаратуры, калі заўважыць у творы, які збіраецца рэцэнзаваць, запазычаныя ў іншых аўтараў матывы, думкі, нават вобразы і сінтаксічныя канструкцыі. Калі хочуць падкрэсліць, што нейкі непрыемны выпадак толькі пачатак непрыемнасцей, то кажуць: гэта яшчэ толькі кветачкі! У педагагічнай літаратуры можна сустрэць устойлівы выраз цвісці павінны ўсе кветкі. Гэта азначае, што кожнае дзіця мае здольнасці, закладзеныя прыродай (М. Сянкевіч).

• Выпішыце з тэксту просты ўскладнены сказ. Зрабіце яго сінтаксічны разбор.

Практыкаванне 132

Складзіце і запішыце сказы па наступных схемах (пс — пабочныя словы):

Практыкаванне 133

Выканайце інтэрактыўнае заданне «Знакі прыпынку ў сказах з пабочнымі словамі, словазлучэннямі і сказамі, устаўнымі канструкцыямі».

Источник