Что такое служебные слова в казахском языке

Шылау сөздер (Служебные слова)

Шылау сөздер лексикалық мағынасы жоқ, бірақ басқа сөз таптарымен тіркесіп, сол сөз таптардың мағыналарын толықтырады және айқындайды. Сөздерді, сөз тіркестерін және сөйлемдерді байланыстыратын сөз табы. Шылаулар сөйлем мүшесі бола алмайды.

Служебные слова не имеют самостоятельного лексического значения, но сочетаясь с частями речи, дополняют и уточняют их значение, обеспечивают связь слов, словосочетаний и предложений друг с другом. Служебные слова не могут быть самостоятельным членом предложения.

Оның түрлері (Виды служебных слов)

Атқару қызметіне байланысты шылаулар 3 топқа бөлінеді:

В зависимости от функции служебные слова делятся на 3 группы:

Септеуліктер деп объекті мен объектінің не предикаттың арасындағы түрлі грамматикалық қатынастарды білдіру үшін қолданылып, белгілі бір септік жалғауын меңгеріп тұратын көмекші сөздерді айтамыз.

Септеуліктер өздері тіркесетін есімдерге, субстантивтенген өзге де атаушы сөздерге себептік, бағыттық, мақсаттық, көмектік, мезгілдік, қайталау, талғау, үдету, ұқсату сияқты әр қилы грамматикалық мағыналарды жамап тыңғылықтандырып отырады.

Послелоги выражают отношение между предметами и управляют каким-либо падежом именных частей речи. Послелог всегда стоит после управляемого слова и этим отличается от предлогов, которые всегда предшествует словам.

Послелоги сочетаются с существительными, местоимением, причастием и инфинитивом по определенным падежам. Послелоги самостоятельного лексического значения не имеют. Дополнительно усиливают семантико-лексические значения.

Послелоги по своему значению, в основном, соответствуют русским предлогам и многие из них требуют определенных падежей. Они обычно стоят после знаменительных слов, к которым относятся.

Септіктер мен септеуліктер (Падежи и послеслоги)

Мысалдар (Примеры)

Жалғаулықтар — сөздерді, сөз тіркестерін, сөйлемдерді байланыстырады.

Союзы служат для связи слов, словосочетаний, частей сложного предложения, а также предложений друг с другом.

Жалғаулықтар түрлері (Виды окончаний)

Мысалдар (Примеры)

Демеуліктер өзгермейді, түрленбейді, тіркескен сөздеріне қосымша мағына үстейді.

Частицы не изменяются, придают словам или предложениям различные значения.

Демеуліктер түрлері (Виды частиц)

Мысалдар (Примеры)

Источник

Что такое служебные слова в казахском языке

Служебные имена описывают расположение предмета в пространстве или определяют части предметов. Часто соответствуют предлогам русского языка.
Употребляются всегда в притяжательной форме (в основном 3-его лица), а затем присоединяются окончания падежей, чаще всего местного падежа ( nda/nde ). Например:

Служебные имена (в притяжательной форме 3-го лица и в местном падеже):

üst ı nde – на, наверху, над /üstı – верх, поверхность/
ast y nda – под /asty – низ, нижняя часть/
ald y nda – перед /aldy – перед, передняя часть/
art y nda – за /art – зад, задняя часть/
ış ı nde – в, внутри /ış – живот, внутренность/
syrt y nda – снаружи /syrt – внешняя сторона/
ara sy nda – между, среди /ara – промежуток, расстояние/
qarsy sy nda – напротив /qarsy – против, навстречу/
qas y nda – возле, у /qas – бровь, қасы – около, у/
jan y nda – около, подле /jan – душа, близкий/
mañ y nda – возле, около /mañ – окрестность, сторона, возле, при/
tüb ı nde – у, на дне, под /tübı – дно, под/

Кроме вышеперечисленных служебных имён есть немало слов, которые также используются для описания расположения предмета в пространстве. Принцип построения с ними словосочетаний тот же самый. Список можете продолжить сами:

orta sy nda – в середине /orta – середина, центр/
ortalyğ y nda – в центре /ortalyq – середина, центр/
şet ı nde – на окраине /şet – край, окраина/
ainala sy nda – вокруг /ainala – вокруг, кругом, окрестность/
oñ jağ y nda – справа /oñ – правый, jaq – сторона, край/
sol jağ y nda – слева /sol – левый, jaq – сторона, край/
bet ı nde – на поверхности /bet – поверхность, лицо, страница/
boi y nda – вдоль /boi – рост, бойы – вдоль/
töbe sı nde – наверху /töbe – верх, вершина, крыша/
bas y nda – в начале /bas – голова/
aiağ y nda – в конце /aiaq – нога, конец, последствие/
soñ y nda – в конце /soñ – конец/
tūs y nda – при, в стороне /tūs – край, сторона/

Запомнить некоторые служебные имена вам будет легче по рисунку:

Увеличить

Служебные имена сочетаются с существительными в родительном падеже, например:

sandyq tyñ ış ı nde – внутри сундука
üstel dıñ art y nda – позади стола
oryndyq tyñ ald y nda – перед стулом
qys tyñ aiağ y nda – в конце зимы

Примеры служебных имён без падежных окончаний:

köl dıñ bet ı – поверхность озера, köşe nıñ orta sy – середина улицы
ağaş tyñ tüb ı – низ дерева, şyrşa nyñ töbe sı – верхушка ёлки
aialdama nyñ ald y – впереди остановки, qala nyñ syrt y – за городом
ekı tereze nıñ ara sy – (промежуток) между окнами
Bölme nıñ ış ı qarañğy. – Внутри комнаты темно.
Paraq tyñ üst ı aq, ast y qara. – Верх листа белый, низ чёрный.
Üi men düken nıñ ara sy öte jaqyn. – Расстояние между домом и магазином очень близкое.

Склонение служебных имён по падежам:

Kereuet tıñ ast y na sal. – Положи под кровать.
Olar dyñ ara sy na tūr. – Встань между ними.
Üstel dıñ üst ı ne qoi. – Поставь на стол.
Toñazytqyş tyñ ış ı nen al. – Возьми из холодильника.
Düken nıñ syrt y na şyq. – Из магазина (наружу) выйди.
Üi dıñ ald y na ağaş tar otyrğyz. – Перед домом деревья посади.

Служебные имена могут употребляться в притяжательной форме 1-го и 2-го лица:

Источник

Что такое служебные слова в казахском языке

Союз мен (бен, пен) употребляются для соединения двух однородных подлежащих, имеющих в предложении равное значение. Например: Лиза мен Айша институтта оқиды.

Союз және употребляются перед последним однородным подлежащим и указывает, что перечисление заканчивается. Например: Петров, Ахметов және Ира киноға кетті.

Союз да (де, та, те) употребляются для большого выделения каждого из перечисленных слов. Повторяется он после каждого однородного члена. Например: Қағаз да, кітап та, дәптер де, шкафта жатыр.

Суффиксы: ма-ме, ба-бе, па-пе.

Отрицательные слова: жоқ, емес, которые спрягаются.

а) барған жоқпын, келген жоқсыз, айтқан жоқсыз, кеткен жоқпыз;

б) барған емес, таза емес.

Мәдениетсіз, ақылсыз, әділетсіз, әлсіз, жұмыссыз, орынсыз.

Ақылды емес, ақылсыз.

Союзы связывают слово со словом, предложение с предложением, не имеют лексического значения. По значению союзы делятся на 6 видов, они имеют 6 разделов:

1. Ыңғайлас жалғаулықтар (соединительные союзы): әрі, да, де, та, те, және, мен, бен, пен. Эти союзы служат для связи слов и членов предложения. Например: Дүние де өзі, мал да өзі, ғылымға көңіл бөлсеңіз.

2. Қарсылықты жалғаулықтар (противительный союзы): ал, алайда, әйтпегенде, әйтсе де, бірақ, дегенмен, онда да, әйткенмен, сонда да, сөйтсе де, сөйткенмен, әйткенде. Мысалы: Білімің мол, бірақ тәжірибең жетіспейді.

3. Талғаулықты жалғаулықтар (разделительные союзы): я, не, немесе, болмаса, біресе, әлде. Мысалы: Не сыйлау, не ұят, не қаймығу, не қорқу жоқ жерде, тәртіп те болмайды.

4. Себептік жалғаулықтар (причинные союзы): өйткені себебі, неге десең. Мысалы: Жаны шығып кете жаздады, өйткені оның қолына түскен сау қайтқан емес.

5. Салдарлық жалғаулықтар (следственные союзы): сондықтан, сол себепті әдебиеттен көп біледі.

6. Шарттылық жалғаулықтар (условные союзы): егер, егер де, онда. Мысалы: Егер жұмысың өнсін десең, ретін тап.

Источник

Шылау, түрлері, емлесі

Шылау – толық лексикалық мағынасы жоқ, сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстыратын, сөзге қосымша мән үстейтін көмекші сөздер. Мысалы: үшін, жуық, бірақ, мен, да, әрі, сайын, таман, шақты, бірге, туралы, секілді, т.б.

Шылаудың басқа сөз таптарынан айырмашылықтары:

1. Шылаудың толық лексикалық мағынасы болмайды;

2. Шылау сөйлем мүшесі бола алмайды;

3. Шылау сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстырады;

4. Шылау толық мағыналы сөздің жетегінде қолданылып, оған қосымша мән үстейді;

5. Шылаулар түрленбейді, яғни көптелмейді, септелмейді, тәуелденбейді, жіктелмейді.

Шылау сөздер білдіретін мәніне қарай үшке бөлінеді: 1) септеулік шылау; 2) жалғаулық шылау; 3) демеулік шылау.

Септеулік шылаулар белгілі бір септік тұлғадағы толық мағыналы сөздермен тіркесіп келіп, оған мезгілдік, мекендік, амалдық, себептік, мақсаттық сияқты үстеме мән береді.

Септеулік шылаулар екі түрлі қызмет атқарады:

1. Өзі шылауында жұмсалған сөзге қосымша мән үстеп, оны екінші сөзбен байланыстырып, сөз тіркесін құрайды. Мысалы: ел үшін тер төгу; үйге қарай аяңдау; туған жер жайлы толғану, Бауыржан сынды батыр, жүз қаралы жылқы, сабақтан соң келу, т.б.

2. Екі сөйлемді сабақтастыра байланыстырады. Мысалы: Күн бұлттанған сайын, Тілек жас төлдерін ойлай бастады.

Септеуліктер мына сөздердің шылауында айтылады:

1. Түбір сөздермен немесе атау тұлғадағы зат есім, есімдік, тұйық етістік, есімшемен тіркесетін септеуліктер: сайын, секілді, туралы, тәрізді, сияқты, сынды, жөнінде, жайлы, шамалы, қаралы. Мысалы, хат арқылы хабарлау, осы үшін келу, оқу жайында сөйлеу, көрген сайын қызығу, Әлия сынды батыр.

2. Барыс септіктегі сөздермен тіркесетін септеуліктер: шейін, таман, тарта, салым, жуық, тақау, таяу, дейін. Мысалы, орманға дейін жүгіру, түске қарай келді, жүзге жуық жылқы, алтыға таяу оянды, кешке таман оралды.

3. Шығыс септіктегі сөздермен тіркесетін септеуліктер: соң, гөрі, бері, әрі, бұрын. Мысалы, сабақтан кейін дайындалу, таудан әрі асу, ағасынан бұрын көмектесу.

4. Көмектес септіктегі сөздермен тіркесетін септеуліктер: бірге, қатар, қабат. Мысалы, сонымен бірге, досымен қатар, оқумен қабат.

Септеулік шылау түрлерінің кестесі:

Атау септік

тұлғасындағы

сөздермен тіркесетін шылаулар

Барыс септік тұлғасындағы сөздермен тіркесетін шылаулар

Шығыс септік тұлғасындағы сөздермен тіркесетін шылаулар

Көмектес септік тұлғасындағы сөздермен тіркесетін шылаулар

Сайын, үшін, арқылы, секілді, сияқты, тәрізді, сықылды, туралы, жайында, жөнінде, жайлы, шақты, шамалы, қаралы.

Шейін, дейін, таман, тарта, жуық, қарай, салым, таяу.

Соң, әрі, кейін, бұрын, бері, гөрі

Қатар, бірге, қабат, қоса.

Жалғаулық шылаулар сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстырады. Жалғаулықтар бірыңғай мүшелердің немесе салалас құрмаластың сыңарларын төмендегі мағыналық қатынаста байланыстырады:

1. Ыңғайластық қатынасты білдіретін жалғаулықтар: мен, бен, пен, менен, бенен, пенен, да, де, та, те, және, әрі.

2. Қарсылықтық қатынасты білдіретін жалғаулықтар: бірақ, алайда, дегенмен, әйткенмен, сонда да, әйтпесе.

3. Талғаулықты немесе кезектестік мәнді білдіретін жалғаулықтар: әлде, біресе, кейде, яки, бірде, я, не, немесе, болмаса, не болмаса, я болмаса.

4. Себеп-салдарлық қатынасты білдіретін жалғаулықтар: себебі, өйткені, сондықтан, сол себепті.

Жалғаулық шылау түрлерінің кестесі:

Ыңғайластық қатынасты білдіретін жалғаулықтар

Қарсылықты қатынасты білдіретін жалғаулықтар

Талғаулықты және кезектес қатынасты білдіретін жалғаулықтар

Себеп-салдарлық қатынасты білдіретін жалғаулықтар

Мен, бен, пен, және, әрі, да, де, та, те

Бірақ, алайда, дегенмен, әйтседе, әйткенмен, сонда да

Я, яки, я (не) болмаса, не, немесе, әлде, болмаса, кейде, бірде, біресе

Себебі,өйткені, сондықтан,сол себепті

Демеулік шылаулар сөзге немесе сөйлемге күшейту, тежеу, шектеу, сұрау, болжалдық, күмән, нақтылау мәнін үстейді. Демеуліктер сөзге не сөйлемге үстейтін мағынасына қарай алты түрге бөлінеді:

1. Сұраулық демеуліктер: ма, ме, ба, бе, па, пе (мы, мі, бы, бі, пы, пі). Мысалы, барасың ба? – барамысың? келесің бе? – келемісің? көріп пе ең? – көріппісің? айтып па ең? – айтыппысың?

3. Шектік (тежеу) демеуліктері: ғана (қана) тек. Мысалы, тек қана, сен ғана.

5. Болымсыздық немесе қарсы мәнді салыстыру демеуліктері: түгіл, тұрсын, тұрмақ. Мысалы, Ол түгіл, сен тұрмақ.

Шектік (тежеу) демеулік-тері

Болымсыз-дық немесе қарсы мәнді, салыстыру демеуліктері

ма, ме, ба, бе, па, пе, ше

түгіл, тұрсын, тұрмақ, екеш

Және, мен, бен, пен шылаулары сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстыруда қолданылады да, ешқандай тыныс белгісі қойылмайды. Мысалы, Абай мен Мұхтар және Шәкәрім – қазақ әдебиетіндегі біртуар тұлғалар.

Мен, бен, пен жалғауы көмектес септік жалғауымен сырт тұлғасы жағынан ұқсас, алайда олардың бір-бірінен жазуда айырмашылығы бар. Көмектес септік жалғауын түсіріп айтуға болмайды. Мысалы: Жақсымен жолдас бол деген сөйлемді Жақсы жолдас бол деп айтуға болмайды. Ал шылауды түсіріп айта аламыз. Мысалы: Жақсы мен жаман дегенді жақсы, жаман немесе жақсы және жаман деп айтуға болады.

Да, де, та, те шылаулары сөзден бөлек жазылады. Да, де, та, те жалғаулығы сырт тұлғасы жағынан жатыс септік жалғауымен тұлғалас. Жатыс септік жалғауы сөзге жалғанып, бірге жазылады, оны түсіріп айтуға болмайды. Ал шылау бөлек жазылады және оны түсіріп немесе басқа жалғаулықпен алмастыруға болады. Мысалы: Жасымда ғылым бар деп ескермедім. – Жасым ғылым бар деп ескермедім деп да жатыс септік жалғауын түсіріп айтуға болмайды. Ал Жас та, кәрі де риза дегенді Жас пен кәрі немесе жас, кәрі риза деп айта аламыз.

– Әкесісіз бе?

– Әкесімісіз?

Көмектес септігіндегі сөздермен тіркесетін шылаулар қатарын көрсетіңіз.

Көмектес септігіне қатысты септеулік шылауды анықтаңыз.

Сөздердің септеулік шылау арқылы байланысын табыңыз.

«Үшін, арқылы, туралы» шылаулары қай шылау тобына жататынын анықтаңыз.

Қажетті септеулікті анықтаңыз.

Шығыс септіктен кейін келетін шылауды табыңыз.

Себеп-салдарлық жалғаулық шылауды анықтаңыз.

Қарсылықты жалғаулық шылауды табыңыз.

Қажетті жалғаулықты көрсетіңіз.

Қажетті жалғаулықты көрсетіңіз.

«Өйткені» жалғаулығының түрін анықтаңыз.

Сұраулық демеулік шылауды анықтаңыз.

Күшейткіш демеулік шылауды белгілеңіз.

Болжалдық демеулік шылауды табыңыз.

Сұраулық демеуліктер бар сөйлемді көрсетіңіз.

Демеулік шылауы бар сөйлемді табыңыз.

Қажетті жалғаулықты көрсетіңіз.

Сұраулық демеулік шылауды көрсетіңіз.

Қарсылықты жалғаулық шылауларды көрсетіңіз.

Шылаудың түрлерін табыңыз.

Жалғаулық шылауды табыңыз.

Сұраулық демеулік шылауы бар сөйлемді анықтаңыз.

Жалғаулық шылау қатысқан сөйлемді табыңыз.

Септеулік шылауды табыңыз.

Жалғаулық шылауы бар сөйлемді табыңыз.

Кезектес жалғаулық шылауын табыңыз.

Сұраулық демеуліктерді анықтаңыз.

Демеулік шылауды табыңыз.

Жалғаулық шылауы бар сөйлемді көрсетіңіз.

Септеулік шылаулар қатарын көрсетіңіз.

Септеулік шылаулар қатарын көрсетіңіз.

Барыс септігінің шылауын табыңыз.

«-ақ» демеулігінің түрін ажыратыңыз.

Септеулік шылауды көрсетіңіз.

Барыс септігімен тіркесе қолданылатын шылауды табыңыз.

Көмектес септігімен тіркесетін шылауды табыңыз.

Демеулік шылауды табыңыз.

Демеулік шылауды табыңыз.

Көмектес септігімен тіркесетін шылаулар қатарын көрсетіңіз.

Демеулік шылауды анықтаңыз.

Берілген сөйлемге тиісті жалғаулықты көрсетіңіз.

Қазақстанды қатты сағынатынмын, ________ Ресейде тұрдым.

Источник

Служебные имена

Служебные, вспомогательные имена представляют собой особый класс знаменательных

служебных (вспомогательных) слов

Наиболее употребительные служебные имена

алды передняя часть ‰йдiњ алды перед домом

айналасы вокруг ‰йдiњ айналасы вокруг дома

мањы окрест ќаланыњ мањы окрестности города

асты низ, нижняя часть жердiњ астында под землей

жаѓасы берег µзеннiњ жаѓасы берег реки

арты задняя часть ‰йдiњ арты за домом

iшi в, внутри ‰йдiњ iшi в доме

тµњiрегi вокруг ќаланыњ тµњiрегi вокруг города

ќасы рядом д‰кеннiњ ќасы рядом с магазином

‰стi над, верхняя часть ќаланыњ ‰стi над городом

жаѓы/жаќ сторона оњ жаќта правая сторона

жаны рядом, близко ќаланыњ жаны рядом с городом

шегi окраина, край ќаланыњ шетi край города

сырты внешняя сторона ‰йдiњ сырты снаружи дома

т±сы сторона, µзеннiњ т±сы в напралении

мањайы окрестность ќаланыњ мањайы окрестности города

басы начало кµшенiњ басы начало улицы

бойы протяжение, кµше бойы вдоль улицы

арасы промежуток, среди адамдар арасы среди людей

ортасы в, внутри, в центре ќаланыњ ортасы центр города

Служебные имена имеют форму единственного и множественного числа (кµптелу), образуют формы притяжательности (тєуелдену), изменяются по падежам (септелу):

ќаланыњ шетi окраина города

ќала шет+тер+i окраины города

ќаламыздыњ шетi окраина нашего города

ќаланыњ шетi+нде на окраине города

ќаланыњ шетi+мен по окраинам города

Служебные имена чаще всего используются для уточнения и дополнения

пространственных значений существительного, с которым они сочетаются.

Источник