Что такое суз торкемнэре

Презентация по татарскому языку » Сүз төркемнәре»

«Управление общеобразовательной организацией:
новые тенденции и современные технологии»

Свидетельство и скидка на обучение каждому участнику

Описание презентации по отдельным слайдам:

СҮЗ ТӨРКЕМНӘРЕ Мөстәкыйль сүз төркемнәре хәбәрлек сүзләр Бәйләгеч сүз төркемнәре Модаль сүз төркемнәре исем сыйфат рәвеш сан алмашлык фигыль аваз ияртемнәре бәйлек теркәгеч кисәкчә ымлык модаль сүзләр

Аваз ияртемнәре Чынбарлык күренешләрен белдерәләр, ләкин атамыйлар (номинатив функцияләре юк) Төрләнмиләр Аерым җөмлә кисәге булып киләләр Аваз ияртемнәре (тавыш тасвирлары) Образ ияртемнәре (образ тасвирлары) Ишетеп була Күреп, тоеп, сиземләп була дөп-дөп, шак-шак, чың-чың, тыр-тыр, челтер-челтер, кикрикүк җем-җем, ялт-йолт, елык-елык, кылт, гөлт, ялык-йолык, ялтыр-йолтыр Ияртемнәр

Аерым ияртемнәренә морфологик анализ ясау тәртибе. Мәгънә төркемчәсе күрсәтелә. Нинди җөмлә кисәге булуы ачыклана. Ясалышы буенча төре күрсәтелә. Сүз төркеме билгеләнә. Шыбыр – шыбыр яңгыр ява. (сөйләм) Шыбыр-шыбыр – аваз ияртеме, тавыш тасвиры, ничек ява? соравына җавап бирә, җөмләдә рәвеш хәле булып килә, ясалма (парлы) сүз. Ялт-йолт итә, ялмап йота. (табышмак) Ялт- йолт – аваз ияртеме, образ тасвиры, нишли? соравына җавап бирә (тезмә фигыль составында), җөмләдә – хәбәр, ясалма (парлы) сүз.

Белемнәрне тикшерү өчен биремнәр. Аваз ияртемнәренә морфологик анализ ясарга. 1. Сандугачлар чут-чут сайрый, көянтәсенә басып.(Җыр) 2. Болай да инде күршеләрнең чышы – пышы күп булды. (Сөйләмнән) 3. Утыз ел казыган баз бик тирән шул: Менә инде Хәмитнең шунда гөмберрт! (Г.Тукай) 4. Халык арасында чышын–пышын сөйләшү китте. (Сөйләмнән) 5. Кыйчак-кыйчак каз кычкыра. (Җыр) 6. Кызлар шырык-шырык көлешеп алдылар. (Сөйләмнән) 7. Тыпыр-тыпыр биергә имән идәннәр кирәк. (Җыр) 8. Кылт итеп исемә төште. (Сөйләмнән)

Тестлар. 1. Аваз ияртемнәре кайсы сүз төркеменә керә? а) мөстәкыйль ә) бәйләгеч б) модаль 2. Кайсы раслау дөрес? а) аваз ияртемнәре чынбарлык күренешләрен атап күрсәтәләр ә) аваз ияртемнәренең номинатив (атау) функциясе юк 3. Аваз ияртемнәреннән нинди сүз төркемнәре ясап була? а) исем, рәвеш, алмашлык ә) исем, фигыль б) исем, сан, теркәгеч 4. Аваз ияртемнәре түбәндәге җөмлә кисәкләре булып килә. а) аергыч, хәбәр, хәл, ия ә) ия, тәмамлык, кереш сүз, хәл б) аваз ияртемнәре җөмлә кисәге була алмый 5. Дөрес җавапны тап. а) аваз ияртемнәре төрләнми ә) аваз ияртемнәре килеш, тартым белән төрләнә б) аваз ияртемнәре зат-сан белән төрләнә.

Ищем педагогов в команду «Инфоурок»

Номер материала: ДБ-499935

Не нашли то, что искали?

Вам будут интересны эти курсы:

Оставьте свой комментарий

Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.

Учителя о ЕГЭ: секреты успешной подготовки

Время чтения: 11 минут

Учителя о ЕГЭ: секреты успешной подготовки

Время чтения: 11 минут

Во всех педвузах страны появятся технопарки

Время чтения: 1 минута

В Минпросвещения рассказали о формате обучения школьников после праздников

Время чтения: 1 минута

Итоговое сочинение успешно написали более 97% выпускников школ

Время чтения: 2 минуты

Рособрнадзор не намерен упрощать ЕГЭ в 2022 году из-за пандемии

Время чтения: 1 минута

В России разработают рекомендации по сопровождению студентов с ОВЗ

Время чтения: 2 минуты

Подарочные сертификаты

Ответственность за разрешение любых спорных моментов, касающихся самих материалов и их содержания, берут на себя пользователи, разместившие материал на сайте. Однако администрация сайта готова оказать всяческую поддержку в решении любых вопросов, связанных с работой и содержанием сайта. Если Вы заметили, что на данном сайте незаконно используются материалы, сообщите об этом администрации сайта через форму обратной связи.

Все материалы, размещенные на сайте, созданы авторами сайта либо размещены пользователями сайта и представлены на сайте исключительно для ознакомления. Авторские права на материалы принадлежат их законным авторам. Частичное или полное копирование материалов сайта без письменного разрешения администрации сайта запрещено! Мнение администрации может не совпадать с точкой зрения авторов.

Источник

ТАТАРХАНӘ

Татар теле укытучысы Абишева Алена сайты

Сүз төркемнәре

ХӘБӘРЛЕК ҺӘМ МОДАЛЬ СҮЗЛӘР
Алар җөмләдә раслау,кирәклек,тиешлек,мөмкинлек кебек мәгънәләр белдерәләр.
бар,юк,тиеш,кирәк,мөмкин,мә,ярый,ярамый,ярар,имеш,икән.
Хәбәрлек сүзләрнең бер төрлесе-модаль сүзләр-җөмләдә кереш сүз вазыйфасында йөри.Мәсәлән:димәк,ихтимал,шиксез,гафу итегез.ниһаять,
кара,тукта,минемчә,синеңчә,зинһар,бердән,гадәттә,никтер,табигый һ.б.

БӘЙЛЕК
Баш килешне сораучы бәйлекләр:белән.өчен.кебек,шикелле,төсле,кадәр,чаклы.хәтле,сыман,аша.аркылы,саен.турында,буенча һ.б.

Юнәлеш килешне соручы бәйлекләр
таба,күрә,каршы,кадәр,чаклы,хәтле,тикле
Чыгыш килешен сораучы бәйлекләр:башка,бирле.соң,элек.

БӘЙЛЕК СҮЗЛӘР
ас,өс,ян,як,эч,тыш,буй,чит,арт,ал,ара,тирә,урта,арка,төп.

ЯРДӘМЧЕ ФИГЫЛЬЛӘР
иде,икән,имеш,бул,кыл,ит

РӘВЕШ
Саф рәвешләр:әкрен,салмак,тиз,җәяү,үнәр-сүнмәс,берьюлы,кинәт.
Күләм-чама рәвешләре: күп,аз,байтак,шактый,бөтенләй,сирәк,бераз,гаять,бик.
Охшату-чагыштыру рәвешләре:көмештәй,мамыктай,яшьләрчә.
Вакыт рәвешләре:быел,кичә,элек,көзен,башта,аннары,тиздән,соң.
Урын рәвешләре: ерак,югары,түбән,анда,монда,ары,бире,якын.
Сәбәп-максат рәвешләре: юкка,бушка,тикмәгә,юри,әрәмгә.
ФИГЫЛЬ ЮНӘЛЕШЛӘРЕ.

Төп ю.эшне үтәүченең үзе башкарганын белдерә (әти сөйли,җил исә)
Кайтым ю. –н/-ын/-ен ю-юын,бизә-бизән,сөрт-сөртен,уйла-уйлан.
Төшем ю. –л/-ыл/-ел ю-юыл,ки-киел,башла-башлан,сайла-сайлану
Уртаклык ю. –ш/-ыш/-еш эшлә-эшләшү,ю-юышу,сөрт-сөртешү,кычкыр-кычкырышу.
Йөкләтү ю. –дыр/-дер,-гыр/-гер,-гыз/-гез кыз-кызарт,җит-җиткер,сал-салдыр,үс-үстер,мен-менгер,менгез.

ЗАТ АЛМ.мин,син,ул
КҮРСӘТҮ АЛМ. Бу,теге,ул,шул,әнә,андый…
СОРАУ АЛМ. Кем,нинди.ничек,кайсы….
БИЛГЕЛӘҮ АЛМ. Һәр,һәркем,барлык,һәммә.бөтен,үз.
БИЛГЕСЕЗЛЕК АЛМ. Әллә кем,кемдер,нидер,ни дә булса,кем дә булса.
ЮКЛЫК АЛМ. Һичкем,һичнәрсә,һичкайда,һичкайчан,бернәрсә дә,беркайчан да.
ТАРТЫМ АЛМ. Синеке,аныкы,минеке,безнеке.

Источник

Татар теленнэн тест»Суз торкемнэре»

«Управление общеобразовательной организацией:
новые тенденции и современные технологии»

Свидетельство и скидка на обучение каждому участнику

1. Исем сүз төркеме нәрсәне белдерә?

а) предметның билгесен белдерә;

б) предметның исәбен белдерә;

в) предметны белдерә.

2. Нәрсә ул тартым? Исемнәрнең тартым белән төрләнеше дигәндә нәрсә күз алдында тотыла?

а) эш-хәл, хәрәкәтне башкаручы затка ишарә итү;

б) предметның кайсы затка караганлыгын махсус кушымчалар ярдәмендә белдерү;

в) исемнең җөмләдәге башка сүзләргә мөнәсәбәтен махсус кушымчалар ярдәмендә белдерү.

3. Ясалышы ягыннан тамыр исем булмаганын күрсәтегез:

4. Ясагыч кушымчалы исемнәр язылган рәтне билгеләргә:

а) басма, ачкыч, гөрләвек, меңлек;

б) чәчәкләр, диңгезе, авылдашым, йөзем;

в) бөҗәкләр, наратлык, җанварны, имтиханга.

5. Ташлар( исем сүз төркеме) сүзенең ясалу ысулы ягыннан төрен билгеләгез:

6. Дөрес язылмаган сүзне күрсәтегез:

7. Тартым кушымчалы сүзне күрсәтегез:

8. Исем сүз төркемен табыгыз:

9. Кайсы рәттәге исемнәрнең барысында да күпнокталар урынына һ хәрефе языла?

а) шә…ес, бә…ет, мә…әббәт;

б) ил…ам, мә…абәт, …әйкәл;

10. Гөлнур сүзенең ясалу ысулы ягыннан төрен билгеләгез:

е) кыскартылма исем.

11. Кем? соравына җавап бирми торган сүзне билгеләгез:

12. Дөрес язылмаган исемне билгеләргә:

а) Эшкә өндәү шигыре;

г) “Салават күпере” ж урналы.

13. Исем ясамый торган кушымчаны билгеләргә:

14. Артык рәтне табарга:

а) батырлык, кыргыч, умартачы;

б) тозлы, кыюсыз, сәгатьлек;

в) калкавыч, басым, сөйләм;

г) авылдаш, утырыш, чалгы.

Дөрес язылган сүзне табарга:

Дөрес язылган сүзне күрсәтегез:

Хаталы рәтне табарга:

а) Омскида, И ж евскига, музее;

б) гербариең, нефте, роялен;

в) стеналарында, учре ж дениесе, комедиядә;

г) фестивал ь га, Тобол ь скийдан, армияда.

1.Сыйфат сүз төркеме нәрсәне белдерә?

а) предметның билгесен белдерә;

б) предметның исәбен белдерә;

в) предметны белдерә.

2. Сыйфатланмыш дип нәрсә атала?

а) сыйфаттан соң килгән сүз;

б) сыйфат ачыклап килгән исем;

в) сыйфаттан алда килгән исем.

3. Сыйфатлар төрләнәме?

4. Ясалышы ягыннан сыйфатлар нинди төрләргә бүленә?

а) тамыр, ясалма, парлы, кушма, тезмә сыйфатларга;

б) тамыр, ясалма, парлы, кыскартылма, тезмә сыйфатларга;

в) тамыр, кушма, ясалма, тезмә сыйфатларга.

5. Сызыкча аша язылырга тиешле сүзләрне күрсәт:

а) иң йомшак, дөм сукыр, бик тәмле;

б) үтә салкын, җете кызыл, гаять күп;

в) ям ь яшел, зәп зәңгәр, кап кара;

г) шундый кызык, ифрат күңелле, чибәрнең чибәре.

6. Татар телендә сыйфат дәрәҗәләре ничәү?

7.Үтә суык – сыйфатының дәрәҗәсен билгеләгез:

8. Ачы, ачырак, ачкылт, үтә ачы. Дәрәҗәләре дөрес билгеләнгән рәтне күрсәтегез:

а) гади, кимлек, чагыштыру, артыклык дәрәҗәсе;

б) гади, чагыштыру, кимлек, артыклык дәрәҗәсе;

в) гади, кимлек, артыклык, чагыштыру дәрәҗәсе.

9. Иң, җете, үтә, дөм, бик кисәкчәләре ярдәмендә сыйфатның нинди дәрәҗәсе ясала?

а) артыклык дәрәҗәсе;

б) чагыштыру дәрәҗәсе;

10. Кимлек дәрәҗәсендәге сыйфатлар гына булган рәтне билгеләгез:

а) күгелҗем, зәңгәрсу, салкынча, җиләс, аксыл, әчкелтем;

б)бик эссе, саргылт, ап-ак, матур, ялтыравыклы, нәни;

в)кыйммәтле, яшькелт, җылымса, алсу, көрән, хәйләкәррәк.

11. “Эшлегә көн җитмәс, эшсезгә көн үтмәс”.Әлеге мәкальдәге сыйфатның үзгәрешен нинди күренеш дип атыйлар?

а) сыйфатның исемне ачыклап килүе;

б) килеш белән төрләнүе;

в) сыйфатларның исемләшүе.

12. Нисби сыйфатлар нәрсәне белдерә?

а) предметларның, кеше һәм хайваннарның төп билгеләрен белдерә;

б)предметның бүтән предметка, хәлгә, эшчәнлеккә мөнәсәбәтле билгесен белдерә.

13. Нисби сыфатларны билгеләгез:

а) әче (как), түгәрәк (күл), сәләтле (бала);

б)кышкы (салкын), карлыгач (оясы), ата-ана (мәхәббәте),

в)кара-кучкыл (болытлар), алсу (нур), тәвәккәл (егет).

14. Ялгыш язылган сүзләрне билгеләгез:

а) ваграк, сусылрак, очлырак;

б) югарырак, сарырак, гамьсезрәк;

в) агырак, тырышырак, түгәрәгерәк;

г) куерак, усалрак, тозлырак.

Сан сүз төркеме нәрсәне белдерә?

а) эш-хәлнең билгесен белдерә;

б) предметның исәбен белдерә;

в) предметны белдерә.

Сан ачыклап килгән сүз ничек атала?

0,046% санының дөрес укылышын билгеләгез:

а) 0 0 46 про ц ент;

б) 0 бөтен меңнән 46 про ц ент;

в) 0 бөтен 46 про ц ент;

Хаталы рәтне табарга:

а) ун сигез, илле өч, уналты;

б) ике-өч, дүрт мең биш йөз унөч, җитмеш җиде;

в) унбиш, алтышар-җидешәр, утыз дүрт.

Сиксән сигез, алты-җиде, унбер, тугыз. Ясалышы ягыннан төрләре дөрес күрсәтелгән рәтне билгеләргә:

а) тамыр, кушма, тезмә, парлы;

б) парлы, тамыр, тезмә, кушма;

в) тезмә, парлы, кушма, тамыр.

Хаталы рәтне билгеләргә:

а) 10 нчы укучы, 100ләп кеше, 20дән алып 30 гача;

б) IV сыйныф, XXI гасыр, III том;

а) 3/5, алтмышынчы, берәү, унар, егермеләп;

б) утыз-кырыклап, унҗиде, 1995 нче, туксанышар, өчәү;

в) биш йөз, меңнәрчә, дүртәү, сиксән беренче, йөз илле бишәр.

8. Кайсы саннар татар теленә генә хас?

а) бүлем саны, чама саны;

б) җыю саны, чама саны;

в) бүлем саны, тәртип саны;

9. 15/84 санының дөрес укылышын күрсәтегез:

Кайсы санның саналмышы булмый?

Чама саны саны кушымчаларын күрсәтегез:

Рәвеш сүз төркеме нәрсәне белдерә?

а) предметның билгесен белдерә;

б) эш яки хәлнең билгесен белдерә;

в)эш яки хәлне белдерә;

3. Рәвеш кайсы сүз төркеменә ияреп килә?

в) фигыл ь гә, сыйфатка, рәвешкә.

4. Татар телендә рәвеш дәрәҗәләре ничәү?

5. Тамыр, ясалма, кушма, парлы, тезмә рәвешләр. Ясалышлары ягыннан туры килгән рәтне билгеләгез:

а) тиз, дусларча, бүген, бөгелә-сыгыла, чын күңелдән;

б) бу юлы,бервакыт, алай-болай, шактый, кояштай;

в) җәен, сирәк, быел, армый-талмый, ал да гөл.

6. Хаталы рәтне табарга:

а) иртән, башта, озакка, алмадай, тиз-тиз;

б) бераздан, искиткеч, элеккечә, уңга-сулга, соң;

в) күп-күп, бер вакыт, йөгерә йөгерә, бөтенләйгә, шәп.

7. Бүген сүзенең ясалу ысулы ягыннан төрен билгеләгез:

8. Дөрес язылмаган сүзне күрсәтегез:

9. Дөрес язылган сүзне табарга:

10. Сызыкча аша язылырга тиешле сүзләрне күрсәт:

а) иртә кич, өр яңадан, ашык пошык;

б) көннәрдән бер көнне, бу юлы, ул да түгел;

в) сул якка, иртән иртүк, төркемләп.

1.Алмашлык сүз төркеме нәрсәне белдерә?

б) предметның кемнеке икәнен белдерә;

в) исемне, сыйфатны, сан һәм рәвешне алмаштырып килә.

Ясалышы ягыннан алмашлыклар ничә төркемгә бүленә?

а) тамыр, кушма, ясалма, парлы, тезмә алмашлыклар;

б) тезмә, тамыр, кушма, ясалма, парлы алмашлыклар;

в) кушма, ясалма, тезмә, парлы, тамыр.

4. Һәрберсе, кайбер, беркая алмашлыкларының төркемчәләрен билгеләгез:

а) билгеләү, юклык, билгесезлек алмашлыклары;

в) билгесезлек, билгеләү, юклык, алмашлыклары.

5. Язылышы хаталы булган рәтне табарга:

а) нинди дә булса, ниндидер, болай;

б) андый-мондый, барлык, теләсә кем;

в) һәр вакыт, кайсы дыр, һич кайчан да.

6. Билгесезлек алмашлыкларын билгеләгез:

а) әллә кайчан, нидер, ни дә булса;

б) шушы, тегеләй, болай;

в) һәммә, барлык, һәркем.

7.Зат алмашлыклары ничәү?

8.Тартым алмашлыклары нәрсәне белдерә?

а) предметның кемнеке, кайсы затныкы икәнен белдерә;

б) затны яки предметны, аларның билгеләрен күрсәтү өчен кулланыла;

в) зат һәм предметларны җыеп яки аерым-аерым билгеләп күрсәтә.

10. Сорау алмашлыкларына һич яки бер сүзләрен ялгау юлы белән нинди алмашлык ясала?

Курс профессиональной переподготовки

Библиотечно-библиографические и информационные знания в педагогическом процессе

Курс повышения квалификации

Охрана труда

Курс профессиональной переподготовки

Охрана труда

Ищем педагогов в команду «Инфоурок»

Номер материала: ДБ-239395

Не нашли то, что искали?

Вам будут интересны эти курсы:

Оставьте свой комментарий

Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.

Учителя о ЕГЭ: секреты успешной подготовки

Время чтения: 11 минут

Во всех педвузах страны появятся технопарки

Время чтения: 1 минута

Учителя о ЕГЭ: секреты успешной подготовки

Время чтения: 11 минут

В Минпросвещения рассказали о формате обучения школьников после праздников

Время чтения: 1 минута

Число участников РДШ за 2021 год выросло в три раза

Время чтения: 2 минуты

Названы главные риски для детей на зимних каникулах

Время чтения: 3 минуты

Минпросвещения создает цифровую психологическую службу для школьников

Время чтения: 1 минута

Подарочные сертификаты

Ответственность за разрешение любых спорных моментов, касающихся самих материалов и их содержания, берут на себя пользователи, разместившие материал на сайте. Однако администрация сайта готова оказать всяческую поддержку в решении любых вопросов, связанных с работой и содержанием сайта. Если Вы заметили, что на данном сайте незаконно используются материалы, сообщите об этом администрации сайта через форму обратной связи.

Все материалы, размещенные на сайте, созданы авторами сайта либо размещены пользователями сайта и представлены на сайте исключительно для ознакомления. Авторские права на материалы принадлежат их законным авторам. Частичное или полное копирование материалов сайта без письменного разрешения администрации сайта запрещено! Мнение администрации может не совпадать с точкой зрения авторов.

Источник

Сүз төркемнәре

Исем

Ялгызлык һәм уртаклык исемнәр. Бер төрдән булган предметларның, затларның барысы өчен дә уртак исемнәр уртаклык исем булалар. Мәсәлән: шәһәр, журнал, кеше һ. б. Уртаклык исемнәр юл хәрефе белән язылалар.Бер төрдән булган предметлар һәм затларның берсенә генә бирелгән исем ялгызлык исем дип атала.

Чыганаклар:

Д.Г. Тумашева, Ф.Ю. Юсупов, К.З. Зиннәтуллина, Б.М. Мифтахов. Татар теле. Татар урта гомуми белем мәктәбенең 6нчы сыйныфы өчен дәреслек.

Татар грамматикасы. — Т. I. — М.: Инсан; Казан: Фикер, 1998.

Татар грамматикасы. — Т. II: Морфология. — М.: Инсан; Казан: Фикер, 2002.

Татар теле морфологиясе: Югары уку йортлары өчен дәреслек / Ф. М. Хисамова. — Казан: Мәгариф, 2006. — 335 б.

Хәзерге татар әдәби теле морфологиясе / Д. Г. Тумашева. — Казан: КДУ нәшрияты, 1964.

Хәзерге татар әдәби теле. Морфология / Д. Г. Тумашева. — Казан: КДУ нәшрияты, 1978.

Затланышлы фигыльләр

Боерык фигыль Җый, җыйма, җыйсын, җыймасын

Хикәя Фигыль Яза, язмый, язды, язмады, язган, язмаган

Шарт Фигыль Укыса,укымаса, укысаң, укымасаң

Затланышсыз фигыльләр

Сыйфат Фигыль Йөгерүче (кыз), эшкәртелмәгән (кыр)

Хәл Фигыль Яхшылап (уку), тора-бара (эшлэу)

Исем Фигыль Уйлау, уйламау

Инфинитив Барырга, укырга, бармаска,укымаска

Фигыль юнәлешләре:

Төп юнәлеш — казу, сөртү

Ясалышы ягыннан фигыльләр тамыр һәм ясалма булалар:

Тамыр фигыльләр тамырдан гына торалар: бар, йөр, яз, кил, укы, яса.

Предметның билгесен белдереп, нинди? кайсы? кайдагы? кебек сорауларга җавап булган сүз төркеме сыйфат дип атала.Сыйфат исемне ачыклап килә. Сыйфат ачыклап килгән исем сыйфатланмыш була.Сыйфатлар җөмләдә күбрәк аергыч һәм хәбәр булып килә.Сыйфатлар предмет билгесенең төрле күләмдә артуын, кимүен яки уртача дәрәҗәдә булуын да белдереп киләләр. Бу күренеш сыйфат дәрәҗәләре дип атала. Татар телендә дүрт дәрәҗә бар:

— гади дәрәҗә,мондый сыйфатлар предметның гадәти (төп) билгесен белдерәләр: ак кар, тыныч елга, кара туфрак, уйчан егет.

— артыклык дәрәҗәсе, сыйфатларның бу дәрәҗәсе бер предметтагы билге күләменең башка барлык предметларга караганда күбрәк булуын белдерә.

Чыганак: Д.Г. Тумашева, Ф.Ю. Юсупов, К.З. Зиннәтуллина, Б.М. Мифтахов. Татар теле. Татар урта гомуми белем мәктәбенең 6нчы сыйныфы өчен дәреслек.

Предметның санын, исәбен белдереп, ничә? күпме? никадәр? ничәнче? ничәләп? ничәү? ничәшәр? сорауларының берсенә җавап булган сүз төркеме сан дип атала. Җөмләдә сан күбрәк исемне ачыклап килә һәм аергыч була.Сан белән ачыкланган сүз саналмыш исеме белән йөртелә.Сан күбрәк цифрлар белән язып күрсәтелә: «Без 80 нче мәктпәпнең VI сыйныфында укыйбыз». Сан сүз белән язып та белдерелә ала: «Әнә, безгә таныш җиде юл чаты».

Чыганак: Д.Г. Тумашева, Ф.Ю. Юсупов, К.З. Зиннәтуллина, Б.М. Мифтахов. Татар теле. Татар урта гомуми белем мәктәбенең 6нчы сыйныфы өчен дәреслек.

Рәвеш (сүз төркеме) — җөмләдә эш яки хәлнең билгесен белдереп, ничек? кая? кайда? кайдан? кайчан? күпме? никадәр? кебек сорауларның берсенә җавап булган сүз төркеме.

Рәвеш төркемчәләре :

Үзләрен атамыйча гына зат яки предметларга, аларның билгесе яки санына һәм хәлләренә күрсәтә (ишарә итә) торган сүз төркеме алмашлык дип атала.Алмашлыклар җөмләнең теләсә кайсы кисәге булып килә ала. Алмашлыклар сөйләмне кабатлаулардан коткаралар, аны җыйнак һәм матур яңгырашлы итәләр.Мәгънәләре буенча алмашлыклар җиде төркемчәгә бүленә:

— Зат алмашлыклары: мин, син, ул, без, сез, алар.

— Күрсәтү алмашлыклары: ул, бу, шул, теге, андый, мондый, тегенди, шундый, болай, әнә, менә, шушы, шулай һ. б.

— Билгеләү алмашлыклары: бары, барлык, барча, һәммә, һәр, һәрбер, бөтен, үз һ. б.

—Сорау алмашлыклары: кем, нәрсә, ни, нинди, кайсы, ник, ничек, кайда, кая, кайдан (каян), кайсы, ничә, ничәнче һ. б.

—Юклык алмашлыклары: һичкем, һичбер, һичнәрсә, һичкайда, һичкайчан, һичнинди, беркем, берни, бернәрсә, беркайчан һ. б.

—Билгесезлек алмашлыклары: әллә кем, әллә нәрсә, әллә нинди, әллә ничек, әллә кайчан, әллә кайдан, әллә кайда, кемдер, нәрсәдер, кайсыдыр һ. б.

-Тартым алмашлыклары: минеке (Бу китап минеке.), синеке (Теге альбом синеке икән.), аныкы (Әлеге сөяк саплы пәке аныкы булса кирәк.), безнеке (Бу басулар безнеке бит.), шуныкы, тегенеке һ. б.

Чыганак : Д.Г. Тумашева, Ф.Ю. Юсупов, К.З. Зиннәтуллина, Б.М. Мифтахов. Татар теле. Татар урта гомуми белем мәктәбенең 6нчы сыйныфы өчен дәреслек.

Кеше һәм башка җан ияләре чыгарган авазларга, шулай ук төрле предметлар һәм табигать күренешләренең тавышларына охшатып ясалган сүзләр аваз ияртемнәре дип аталалар. Мәсәлән: лач-лоч (әйбер чәйнәү), мыгыр-мыгыр (аңлаешсыз итеп, авыз эченнән сөйләү), мияу-мияу (мәче тавышы), келт-келт (сәгать тавышы). Аваз ияртемнәренә кешенең физиологик хәлен (калтырану, сызлану һ. б.): дер-дер (туңудан калтырау), чымыр-чымыр (берәр әгъзаның җиңелчә туңуы) һ.б.

Чыганак : Д.Г. Тумашева, Ф.Ю. Юсупов, К.З. Зиннәтуллина, Б.М. Мифтахов. Татар теле. Татар урта гомуми белем мәктәбенең 6нчы сыйныфы өчен дәреслек.

Җөмләдә мөмкин, ярый (ярар, ярамас, ярамый), кирәк (кирәкми), тиеш (тиешсез), бар, юк сүзләре күбесенчә хәбәр булалар. Алар я раслау, я кире кагу мәгънәсен белдерәләр. Сүз төркеме буларак, мондый сүзләрне хәбәрлек сүзләр дип атыйлар.Телдә тагын бер сүз төркеме составына да кертелмәгән, бары тик синтаксиста кереш сүзләр булып йөри торган әйе, әлбәттә, дөрес, дөрестән дә, һичшиксез, нигездә, асылда, чынлыкта, чынлап та, ихтимал, мөгаен, ахры, ахрысы, хәер, имеш, мәсәлән, янәсе, зинһар, ниһаять, димәк, югыйсә, гадәттә, гомумән кебек сүзләр дә очрый.Җөмләне сүз төркемнәре ягыннан тикшергәндә, аларны модаль сүзләр атамасы белән йөртү гадәткә кергән.

Чыганак: Д.Г. Тумашева, Ф.Ю. Юсупов, К.З. Зиннәтуллина, Б.М. Мифтахов. Татар теле. Татар урта гомуми белем мәктәбенең 6нчы сыйныфы өчен дәреслек.

Бәйлек — бәйләгеч сүз төркемнәренең берсе. Ул җөмләдә иярүче кисәкне ияртүче кисәккә һәм иярченле кушма җөмлә өлешләрен бер-берсенә бәйли. Бәйлеккә белән, аша, кебек, шикелле, төсле, кадәр, чаклы, хәтле, сыман, аша, аркылы, саен, турында, буенча, күрә, каршы, кадәр, таба, башка, бирле, соң кебек сүзләр керә.

Чыганак: Д.Г. Тумашева, Ф.Ю. Юсупов, К.З. Зиннәтуллина, Б.М. Мифтахов. Татар теле. Татар урта гомуми белем мәктәбенең 6нчы сыйныфы өчен дәреслек.

Җөмлә кисәкләрен һәм кушма җөмлә өлешләрен үзара бәйләү өчен кулланыла торган сүз төркеме — теркәгеч. Мәсәлән: Чәчәкле һәм кояшлы беренче июнь көне. (Ә. Бикчәнтәева) Ярның астына тавышсыз-тынсыз гына кердек тә кармакларны хәзерли башладык. (Г. Ибраһимов) җөмләләрендә һәм, тә теркәгечләре җөмлә кисәкләрен үзара бәйләп килгәннәр; Урман күгәрченнәре гөрли һәм сандугачлар чутылдый. (Г. Бәширов) — бу җөмләдә һәм теркәгече кушма җөмлә өлешләрен үзара бәйләп килгән.

Чыганак: Д.Г. Тумашева, Ф.Ю. Юсупов, К.З. Зиннәтуллина, Б.М. Мифтахов. Татар теле. Татар урта гомуми белем мәктәбенең 6нчы сыйныфы өчен дәреслек.

Аерым сүзләрнең яки җөмләләрнең мәгънәләренә өстәмә төсмер бирә торган сүз төркеме кисәкчә дип атала. Кисәкчәләрнең күпчелеге, кушымчалар шикелле үк, алдагы сүзләр гармониясенә буйсына, ягъни, нинди сүз янында килүенә карап, калын һәм нечкә вариантта була. Мәсәлән: шулай ук, кичә ук; алма да, китап та, дәреслек тә, бүлмә дә; алма гына, бүлмә генә, китап кына, дәреслек кенә; барчы, килче; барсана, килсәнә. Аерым сүзнең яки җөмләнең мәгънәсенә нинди өстәмә төсмер бирүләреннән чыгып, кисәкчәләр шартлы рәвештә 8 төркемчәгә бүленә.

Чыганак: Д.Г. Тумашева, Ф.Ю. Юсупов, К.З. Зиннәтуллина, Б.М. Мифтахов. Татар теле. Татар урта гомуми белем мәктәбенең 6нчы сыйныфы өчен дәреслек.

Җөмләдә мөмкин, ярый (ярар, ярамас, ярамый), кирәк (кирәкми), тиеш (тиешсез), бар, юк сүзләре күбесенчә хәбәр булалар. Алар я раслау, я кире кагу мәгънәсен белдерәләр. Сүз төркеме буларак, мондый сүзләрне хәбәрлек сүзләр дип атыйлар. Телдә тагын бер сүз төркеме составына да кертелмәгән, бары тик синтаксиста кереш сүзләр булып йөри торган әйе, әлбәттә, дөрес, дөрестән дә, һичшиксез, нигездә, асылда, чынлыкта, чынлап та, ихтимал, мөгаен, ахры, ахрысы, хәер, имеш, мәсәлән, янәсе, зинһар, ниһаять, димәк, югыйсә, гадәттә, гомумән кебек сүзләр дә очрый. Җөмләне сүз төркемнәре ягыннан тикшергәндә, аларны модаль сүзләр атамасы белән йөртү гадәткә кергән.

Чыганак: Д.Г. Тумашева, Ф.Ю. Юсупов, К.З. Зиннәтуллина, Б.М. Мифтахов. Татар теле. Татар урта гомуми белем мәктәбенең 6нчы сыйныфы өчен дәреслек.

Кешенең эчке кичерешләрен, хис-тойгыларын, теләк-ихтыярын кыска рәвештә белдерә торган сүзләр ымлыклар дип атала.Ымлыклар төрләнми. Кайбер ымлыклардан яңа сүзләр ясала: 1) уф — уфылдау, ах — ахылдау, мм — ммлау, ах-вах итү. 2) Безнең батыр егетебез дә ах орды. Кешенең теләк-ихтыярын белдерә торган ымлыкларга хайваннарны һәм кош-кортларны чакыру, куу, куркыту өчен кулланыла торган сүзләр керә. Мәсәлән: көш-көш (кошларны куу), тпру (атны туктату), пес-пес (мәчене чакыру), тсс (тыю), прс-с-с (мәчене куу).

Чыганак: Д.Г. Тумашева, Ф.Ю. Юсупов, К.З. Зиннәтуллина, Б.М. Мифтахов. Татар теле. Татар урта гомуми белем мәктәбенең 6нчы сыйныфы өчен дәреслек.

Источник