Что такое наречие в казахском языке
Что такое наречие в казахском языке
Наречия делятся на непроизводные ( tym очень, jyldam быстро, alys далеко ) и производные.
Производные наречия образуются с помощью суффиксов:
2. dai/dei, tai/tei, lai/lei 
3. daiyn/deiın, taiyn/teiın
4. şama/şeme, şalyq/şelık
Производные наречия также образуются с помощью окончаний пространственных падежей:
6. dan/den, tan/ten, nan/nen
da/de, ta/te, nda/nde
ğa/ge, qa/ke, na/ne
Многие прилагательные могут употребляться и как наречия:
jyldam быстрый, быстро; jaqsy хороший, хорошо 
qiyn трудный, трудно; oñai лёгкий, легко
По значению наречия делятся на следующие виды:
1) Наречия времени (mezgıl üsteuler).
Вопросы: Qaşan? Когда? Qaşannan? С каких пор? Qaşanğa deiın? До каких пор?
2) Наречия места (meken üsteuler).
Вопросы: Qaida? Qai jerde? Куда? Где?
3) Наречия образа действия (qimyl-syn üsteuler).
Вопросы: Qalai? Qalaişa? Как? Каким образом?
4) Наречия причины (sebep-saldar üsteuler).
Вопросы: Qalai? Как? Nege? Почему? Ne sebeptı? По какой причине? Nelıkten? Отчего?
5) Наречия цели (maqsat üsteuler).
Вопросы: Ne üşın? Для чего? Nege? Зачем? Ne maqsatpen? С какой целью?
6) Наречия усиления (küşeitu üsteuler).
Вопросы: Qalai? Как? Qandai? Какой?
7) Наречия количества и меры (mölşerlık üsteuler).
Вопросы: Qanşa? Neşe? Сколько? Qanşadan? Neşeden? По сколько?
Что такое наречие в казахском языке
Наречия делятся на непроизводные ( тым очень, жылдам быстро, алыс далеко ) и производные.
Производные наречия образуются с помощью суффиксов:
2. дай/дей, тай/тей, лай/лей
3. дайын/дейін, тайын/тейін
4. шама/шеме, шалық/шелік
Производные наречия также образуются с помощью окончаний пространственных падежей:
6. дан/ден, тан/тен, нан/нен
да/де, та/те, нда/нде
ға/ге, қа/ке, на/не
Многие прилагательные могут употребляться и как наречия:
жылдам быстрый, быстро; жақсы хороший, хорошо
қиын трудный, трудно; оңай лёгкий, легко
По значению наречия делятся на следующие виды:
1) Наречия времени (мезгіл үстеулер).
Вопросы: Қашан? Когда? Қашаннан? С каких пор? Қашанға дейін? До каких пор?
2) Наречия места (мекен үстеулер).
Вопросы: Қайда? Қай жерде? Куда? Где?
3) Наречия образа действия (қимыл-сын үстеулер).
Вопросы: Қалай? Қалайша? Как? Каким образом?
4) Наречия причины (себеп-салдар үстеулер).
Вопросы: Қалай? Как? Неге? Почему? Не себепті? По какой причине? Неліктен? Отчего?
5) Наречия цели (мақсат үстеулер).
Вопросы: Не үшін? Для чего? Неге? Зачем? Не мақсатпен? С какой целью?
6) Наречия усиления (күшейту үстеулер).
Вопросы: Қалай? Как? Қандай? Какой?
7) Наречия количества и меры (мөлшерлiк үстеулер).
Вопросы: Қанша? Неше? Сколько? Қаншадан? Нешеден? По сколько?
Что такое наречие в казахском языке
Көсемше (Деепричастие) образуется путем присоединения к корню или основе глагола суффиксов. С суффиксами деепричастий мы познакомились при прохождении времен глаголов. Көсемше образуется 3 способами:
В предложении наречия чаще всего выступают в функции обстоятельства. По своему значению наречия делятся на следующие разряды:
Мекен үстеулер (наречия места) обозначают место, в котором совершается действие, или указывают направления движения предметов и отвечают на вопросы қайда? (где? куда?), қайдан? (откуда?). Например: ілгері (вперед), кейін (назад), жоғары (выше), төмен (ниже), осында (здесь), онда (там), алда (впереди), артта (позади), астында (внизу), үстінде (наверху) и т.д.
Мезгіл үстеулер (наречия времени) обозначают время, в котором совершается действие и отвечают на вопросы қашан? (когда?), қашаннан? (с каких пор?), қашанға дейін? (до каких пор?). Например: бүгін (сегодня), ертең (завтра), кеше (вчера), биыл (нынче), былтыр (в прошлом году), таңертең (утром), түсте (в полдень), кешке (вечером), түнде (ночью), қазір (сейчас), соңыра (попозже), енді (теперь) и т.д.
Себеп-салдар үстеулер (наречия причины) обозначают причину действия и отвечают на вопросы неге? (почему?), неліктен? (отчего?), не себептен? (по какой причине?). Например: босқа (напрасно), амалсыздан (вынужденно), бекер (напрасно), лажсыздан (поневоле) и т.д.
Қимыл-сын үстеулер (наречия образа-действия) характеризуют способ совершения действия и отвечают на вопросы қалай? (как?), қалайша? (каким образом), қайтіп? (каким способом?). Например: тез, дереу (быстро), әрең (еле-еле), балаша (по-детски), әбден (окончательно), қолма-қол (сразу), ақырын (тихо), дәл (точно), бірге (вместе) и т.д.
Үстеу, түрлері, емлесі, сөйлемдегі қызметі
Үстеу – іс-әрекеттің, қимылдың сындық, сапалық белгісінің сипатын, жай күйін білдіреді. Үстеу грамматикалық тұлғалар арқылы түрленуге, өзгертуге көп көне бермейді. Үстеу құрамына қарай екіге бөлінеді: 1) дара үстеулер; 2) күрделі үстеулер. Дара үстеулерге негізгі және туынды үстеу жатады.
Негізгі үстеулер түбір мен қосымшаға бөлшектенбейді. Мысалы: ерте, тез, жоғары, қазір, жылдам, шапшаң, кеш.
Туынды үстеулер екі түрлі жолмен жасалады: 1) жұрнақ арқылы; 2) кейбір септік жалғауларының түбірмен сіңісіп, көнеленуі арқылы.
1. Туынды үстеу жасайтын жұрнақтар:
2. Кейбір үстеулер түбірге септік жалғауының сіңісіп, көнеленуінен жасалады:
Барыс септіктің көнеленуінен: бекерге (жүрме), ертеңге (дейін), зорға (жетті), босқа (отырма), текке (күлме), т.б.
Жатыс септіктің көнеленуінен: өткенде (айтқан), байқаусызда (жығылды), қапыда (қалды), т.б.
Шығыс септіктің көнеленуінен: төтесінен (айтты), шалқасынан (құлады), т.б.
Көмектес септіктің көнеленуінен: кезекпен (сөйлеу), ретімен (айтты).
Күрделі үстеу сөздердің бірігуінен, тіркесуінен, қосарлануынан жасалады: Сөздердің бірігуінен жасалған күрделі үстеулер: қыстыгүні (қыстың+күні), ендігәрі (енді+гіден әрі), бүрсігүні (бұдан+арғы+күн), бүйтіп (бұлай етіп), бүгін (бұл+күн), былтыр (бұдан+арғы+жыл) т.б.
Сөздердің қосарлануы мен қайталануы арқылы жасалған күрделі үстеулер: ертелі-кеш, алды-артынан, бетпе-бет, анда-санда, некен-саяқ, ілгері-кейін, жоғары-төмен, әрі-бері, оқта-текте, т.б.
Сөздердің тіркесуі арқылы жасалған күрделі үстеулер: таңертеңнен қара кешке дейін, күні бойы, таң атқанша, ала жаздай, қыс бойы, т.б.
Тілімізде тұрақты тіркестер арқылы жасалатын күрделі үстеулер де кездеседі: қас пен көздің арасында, аяқ астынан, томаға тұйық, құлан таза, т.б.
Үстеу мағынасына қарай жеті түрге бөлінеді:
1. Мезгіл үстеуі қашан? қашаннан? деген сұраққа жауап беріп, қимылдың, іс-әрекеттің мезгілін, мерзімін, уақытын білдіреді. Мезгіл үстеуі етістікпен тіркесіп қолданылады. Мысалы: таңертеңнен (қашаннан?) кетті, жазғытұрым (қашан?) келеді, ала жаздай (қашан?) еңбектенді, күні-түні (қашан?) оқыды, т.б.
2. Мекен үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің орындалатын орнын, мекенін көрсетіп, қайда? қайдан? қалай қарай? сұрақтарына жауап береді. Мысалы: Тауға қарай (қалай қарай?) өрмелеу, алға (қайда?) жылжыды, ілгері-кейін (қайда?) қозғалды, жоғарыдан (қайдан?) түсті, т.б.
3. Сын-қимыл (бейне) үстеуі іс-әрекеттің, қимылдың амалын, тәсілін, сын-бейнесін білдіреді. Сұрақтары: қайтіп? қалайша? қалай? кімше?
Мысалы: Ақырын (қалай?) жүгірді, қазша (қалайша?) қаңқылдады, бекерден-бекер (қалай?) отырма, балаша (кімше?) мәз-мейрам болды, бүркіттейін (қалайша?) шүйілді, қолма-қол (қалай?) хабарласты, т.б.
4. Мөлшер үстеуі қанша? қаншама? қаншалық? қаншалап? деген сұрақтарға жауап береді. Мөлшер үстеуі сынның немесе қимылдың көлемдік дәрежесін, мөлшерін, шама-шарқын білдіреді. Мөлшер үстеуі етістікпен тіркесіп келгенде, қимылдың шама-шарқын, мөлшерін білдіреді. Мысалы: сонша (қанша?) шаршапты, біршама (қаншама?) кешігіп қалды, недәуір (қалай?) өскен екен. Ал сонша (қанша?) биік, біршама (қанша?) алыс, недәуір (қалай?) ұзақ дегенде мөлшер үстеулер сын есімдермен тіркесіп, сынның мөлшерін, көлемін білдіреді.
5. Күшейткіш үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің, сынның сапасын, белгісін не солғындатып, не күшейтіп көрсетеді. Сұрағы: қалай? Мысалы: әбден жүдепті, керемет биледі, мүлдем қозғалта алмады. Сонымен бірге күшейткіш үстеуге сын есімнің күшейтпелі шырайын жасайтын ең (биік), өте (салмақты), аса (терең), тым (терең), кілең (жүйрік) сөздері де жатады.
6. Мақсат үстеуі не мақсатпен? қалай? деген сұраққа жауап беріп, іс-әрекеттің, қимылдың орындалу мақсатын білдіреді. Мысалы: әдейі айтты, қасақана кетіп қалды, жорта білмегенсіді, әдейілеп шақырды.
7. Себеп-салдар үстеуі не себепті? қалай? неге? деген сұрақтарға жауап береді. Себеп-салдар үстеуі қимылдың, іс-әрекеттің болу себебін білдіреді. Себеп-салдар үстеуіне: құр босқа, лажсыздан, босқа, амалсыздан, бекерге, шарасыздан сөздері жатады. Бұл сөздер етістікпен тіркесіп қолданылады. Мысалы: босқа ренжіді, лажсыздан келісті, т.б.
Үстеудің мағыналық түрлерінің кестесі
ҮСТЕУДІҢ ТҮРЛЕРІ
СҰРАҚТАРЫ
МЫСАЛДАРЫ
Қашан? Қашаннан? Қашаннан бері?
Бүгін, былтыр, биыл, таңертең, бүрсігүні, қыстан бері, ала жаздай, күні-түні, ендігәрі, күндіз, бағана, таңсәріге дейін, енді, қазір, әлгінде, ежелден, кеше.
Қайда? Қайдан? Қалай қарай?
Кейін, алдыға, артқа, әрі-бері, ілгері-кейін, әрмен қарай, тысқары, төменнен, жоғары-төмен, алдыдан.
3. Сын-қимыл (бейне) үстеуі
Қалай? Қайтіп? Қалайша? Кімше?
Тез, жылдам, бетпе-бет, ақырын, бірден, әрең-әрең, жиі-жиі, бірте-бірте, бұрынғыдай, бұлбұлша, арыстандай, келе сала, емін-еркін, лезде, осылай.
Қанша? Қаншама? Қаншалық?
Қыруар, біршама, әжептәуір, неғұрлым, мұншама, соншалық, әжептәуір, мұнша, сонша, бірталай, көп.
5. Күшейткіш үстеуі
Тым, өте, ең, тіпті, әбден, мүлдем, нағыз, керемет, аса, өңкей, кілең, орасан, ылғи, сәл, нақ, ерен, дәл.
Қалай? Не мақсатпен?
Қасақана, әдейі, жорта, әдейілеп.
7. Себеп-салдар үстеуі
Құр босқа, текке, амалсыздан, шарасыздан, лажсыздан, босқа, бекерден-бекер, бекер, босқа.
Сөздердің бірігуінен жасалған күрделі үстеулер бірге жазылады. Мысалы: бұл жыл – биыл, бұл күн – бүгін, жаздың күні – жаздыгүні, ендігіден әрі – ендігәрі, қыстың күні – қыстыгүні, күздің күні – күздігүні;
Сөздердің қосарлануынан, қайталануынан жасалған күрделі үстеулер дефис (-) арқылы жазылады. Мысалы: анда-санда, бетпе-бет, арлы-берлі, жиі-жиі, ертелі-кеш, күні-түні, жоғары-төмен, т.б.
Тіркесу арқылы жасалған күрделі үстеулер бөлек жазылады. Мысалы: қыс бойы, таңсәріде, келе сала, төмен қарай, жоғары жаққа.
Үстеудің сөйлемдегі негізгі қызметі – пысықтауыш. Шыңғыстың сырты тез (қалай?) жылынбағандықтан, ерте (қашан?) көктемейтін. Ережені жаттамайынша (қайтпейінше?), тапсырманы орындай алмайсың.
Үстеулер түрленіп келіп, басқа сөйлем мүшелерінің де қызметін атқарады.
Үстеу атау септігінде тұрып бастауыш қызметінде жұмсалады. Еріншектің ертеңі (несі?) бітпес. Күшейткіш үстеулер сапалық сын есіммен тіркесіп келіп, күрделі анықтауыш қызметін атқарады. Бәйгеге өңшең жүйрік, кілең сәйгүлік (қандай?) аттар қосылды.
Что такое наречие в казахском языке
Академический инновационный университет
Калдыбаева Айдан Кенесовна
Лексико-семантическая характеристика наречий
По своему о бщему значению непроцессуального признака наречия близки прилагательным. Этим значением определяются синтаксические функции наречий: во-первых, они определяют глагол, имя или другое наречие, соединяясь с ним связью примыкания; во-вторых, наречия свободно употребляются в функции сказуемого; в-третьих, наречия определяют предложение в целом. Все эти функции наречия описаны в разделе «Синтаксис».
Структурно-морфологически наречия дифференцированы нами на две группы: первообразные (непроизводные немотивированные) и производные, мотивированные различными частями речи: именами существительными, прилагательными, числительными, местоимениями. Производные наречия, в свою очередь, разделены на две группы: простые и составные. Простые производные наречия образованы способом аффиксации. Составные производные наречия результат сложения различных основ, в том числе редупликации. Наречия, образованные сложением основ, названы наречиями-композитами.
Непроизводных, или первообразных наречий немного. В их разряд включены лексемы, которые в плане статики квалифицируются как цельные простые единицы, и в структуре их не выделяются значимые форманты.
Наречие как самостоятельная лексико-грамматическая категория, по мнению большинства лингвистов, оформилась в более п оздний период, как «результат абстрактного мышления человека, научившегося выражаться отвлеченными логическими категориями».
Образование наречий в казах ском языке происходит в основном морфологическим способом. Исследуемой части речи в казах ском языке присуща определенная система словообразовательных суффиксов. В роли наречий нередко выступают деепричастия и наречные фразеологические единицы. Определенная часть наречных фразеологических единиц возникла в силу необходимости наименования, не вычлененных в лексико-семантической системе языка тех или иных отрезков действительности.
По своему значению наречия делятся на следующие разряды:
Мекен үстеулер (наречия места ) обозначают место, в котором совершается действие, или указывают направления движения предметов и отвечают на вопросы қайда? (где? куда?), қайдан? (откуда?). Например: ілгері (вперед), кейін (назад), жоғары (выше), төмен (ниже), осында (здесь), онда (там), алда (впереди), артта (позади), астында (внизу), үстінде (наверху) и т.д. (Қайда? Қайдан?) (Куда? Откуда?) әрi (дальше, туда) берi (сюда) тұс-тұстан (со всех сторон)
1. Пеньковский А.Б. Семантика наречия и отражение в словаре / В кн.: Словарные категории. – М., 1988.
2. Ярцева Н.В. Наречие /В.кн.: Лингвистический энциклопедический словарь. – М., 1990
3. Филипенко М.В. О лексических единицах с плавающей и фиксированной сферой действия
(К вопросу об актантах и неактантах предиката). –Семиотика и информатика, вып. 36. – М., 1998.