Что такое навуковы стыль беларускай мовы прыклады

Что такое навуковы стыль беларускай мовы прыклады

§ 3. Навуковы стыль беларускай літаратурнай мовы

Навуковы стыль з’яўляецца сродкам зносін у галіне навукі і вучэбна-навуковай дзейнасці. Кожны член сучаснага грамадства ў розны час свайго жыцця і ў рознай ступені сустракаецца з тэкстамі дадзенага стылю, які функцыянуе ў вуснай і пісьмовай форме, таму авалодаць нормамі навуковага і навукова-вучэбнага стылю маўлення з’яўляецца важнай задачай кожнага чалавека.

Навуковы стыль належыць да ліку кніжных стыляў беларускай літаратурнай мовы, якія валодаюць як агульнымі ўмовамі функцыянавання, так і аднолькавымі або блізкімі моўнымі асаблівасцямі, сярод якіх можна вылучыць наступныя: папярэдняе абдумванне выказвання; маналагічны характар маўлення; строгі адбор моўных сродкаў; імкненне да нармаванага маўлення.

Праяўленне і развіццё навуковага стылю звязана з прагрэсам навуковых ведаў у разнастайных галінах жыцця і дзейнасці прыроды і чалавека. Першапачаткова навуковы выклад быў набліжаны да мастацкага стылю (напрыклад, эмацыйнае ўспрыманне з’яў у навуковых працах Піфагора, Платона, Лукрэцыя і г.д.). Стварэнне ў грэчаскай мове, якая распаўсюджвала свой уплыў на ўвесь культурны свет, трывалай навуковай тэрміналогіі прывяло да аддзялення навуковага стылю ад мастацкага. На Беларусі навуковы стыль пачаў складвацца у 20 гады ХХ стагоддзя ў сувязі з развіццём навукі і напісаннем манаграфій, падручнікаў, навуковых артыкулаў па розных галінах навукі і тэхнікі, а таксама з перакладамі падручнікаў з рускай мовы на беларускую, таму што навучанне праводзілася на беларускай мове.

У сувязі з прызначэннем навуковага маўлення выдзяляюцца наступныя разнавіднасці навуковага стылю: уласна навуковы; навукова-тэхнічны; навукова-інфарматыўны; навукова-даведачны; навукова-вучэбны; навукова-папулярны.

Знаходзячы сваю рэалізацыю ў пісьмовай і вуснай форме зносін навуковы стыль мае разнастайныя жанры (анатацыя, рэферат, канспект, тэзісы, рэзюме, рэцэнзія, водзыў) і віды тэкстаў (падручнік, даведнік, навуковы артыкул, манаграфія, дысертацыя, лекцыя, даклад).

Навукова-вучэбны стыль рэалізуецца ў наступных жанрах: паведамленне; адказ (вусны адказ, адказ-аналіз, адказ-абагульненне, адказ-групоўка); разважанне; тлумачэнне; моўны прыклад.

Разнастайнасць відаў навуковага стылю базіруецца на ўнутраным адзінстве і наяўнасці агульных пазамоўных і ўласна лінгвістычных сродкаў гэтага віду моўнай дзейнасці, якія праяўляюцца нават незалежна ад характару навук (прыродазнаўчых, дакладных, гуманітарных) і ўласна жанравых адрозненняў. Разам з тым зразумела, што, напрыклад, тэксты па фізіцы, хіміі, матэматыцы заўважна адрозніваюцца па характары выкладу ад тэкстаў па педагогіцы, псіхалогіі, філалогіі ці гісторыі.

Сфера навуковых зносін адрозніваецца тым, што ў ёй прадугледжваецца найбольш дакладнае, лагічнае і адназначнае выражэнне думкі. Галоўнай формай мыслення ў галіне навукі аказваецца паняцце, дынаміка мыслення выражаецца ў суджэннях і вывадах, якія ідуць адзін за адным у пэўнай лагічнай паслядоўнасці. Думка строга аргументавана, падкрэсліваецца лагічнасць разважання, у цеснай узаемасувязі знаходзіцца аналіз і сінтэз. Значыць навуковае мысленне набывае абагульнены і абстрагаваны характар. Канчатковая крышталізацыя навуковай думкі адбываецца ва ўнутраным маўленні, у вусных і пісьмовых тэкстах разнастайных жанраў навуковага стылю, якія маюць, як было адзначана, агульныя рысы.

Агульнымі пазамоўнымі ўласцівасцямі навуковага стылю маўлення, яго стылёвымі рысамі, абумоўленымі абстрактнасцю і строгай лагічнасцю мыслення, з’яўляюцца: навуковая тэматыка тэкстаў і абагульненасць, адцягненасць, абстрактнасць выкладу.

Амаль кожнае слова выступае як абазначэнне агульнага паняцця ці абстрактнага прадмета. Адцягнена-абагульнены характар маўлення праяўляецца ў адборы лексічнага матэрыялу (назоўнікі дамінуюць над дзеясловамі, выкарыстоўваюцца агульнанавуковыя тэрміны і словы, дзеясловы выкарыстоўваюцца ў пэўных формах часу і асобы), і асаблівых сінтаксічных канструкцыях (няпэўна-асабовыя сказы, пасіўныя канструкцыі).

Навуковы стыль характарызуецца лагічнай паслядоўнасцю выкладу, упарадкаванай сістэмай сувязей паміж часткамі выказвання, імкненнем аўтараў да дакладнасці, сцісласці, адназначнасці пры захаванні насычанасці зместу.

Лагічнасць выкладу. Паміж часткамі выкзвання ёсць упарадкаваная сістэма сувязей, выклад несупярэчлівы і паслядоўны. Гэта дасягаецца выкарыстаннем асаблівых сінтаксічных канструкцый і тыповых сродкаў міжфразавай сувязі.

Паслядоўнасцю валодае толькі той тэкст, у якім вывады вынікаюць са зместу, яны несупярэчлівыя, тэкст разбіты на асобныя сэнсавыя адрэзкі, якія адлюстроўваюць рух думкі ад прыватнага да агульнага або ад агульнага да прыватнага. Напрыклад: Усе студэнты ВНУ вывучаюць педагогіку і псіхалогію. Святлана — студэнтка. Вывад: Святлана вывучае педагогіку і псіхалогію.

У дадзеным прыкладзе выкарыстоўваецца спосаб разважання, які называецца дэдукцыяй — разважанне ад агульнага да прыватнага.

Індуктыўны спосаб разважання — ад прыватнага да агульнага. Напрыклад: У фірме А сацыяльны псіхолаг працуе па сумяшчальніцтву. У фірме Б сацыяльны псіхолаг працуе па сумяшчальніцтву. У фірме В сацыяльны псіхолаг працуе па сумяшчальніцтву. У фірме Г сацыяльны псіхолаг працуе па сумяшчальніцтву. Вывад: Усе сацыяльныя псіхолагі працуюць па сумяшчальніцтву.

Зразумела, што заключэнне па індукцыі носіць праўдападобны або імаверны характар; бо неабходна было б разгледзець усе фірмы горада, каб зрабіць абсалютна дакладны вывад. Таму поўная індукцыя далёка не заўсёды магчымая.

Яснасць выкладу. Яснасць, як якасць навуковага маўлення, прадвызначае зразумеласць і даступнасць. Па ступені даступнасці навуковыя, навукова-вучэбныя і навукова-папулярныя тэксты адрозніваюцца па матэрыяле і па спосабе яго моўнага афармлення.

Дакладнасць выкладу. Дасягаецца выкарыстаннем адназначных выразаў, тэрмінаў, слоў з выразнай лексіка-семантычнай спалучальнасцю. Прадвызначае адназначнасць разумення, адсутнасць разыходжанняў паміж азначаемым і яго азначэннем. Таму ў навуковых тэкстах, як правіла, адсутнічаюць вобразныя, экспрэсіўныя сродкі; словы выкарыстоўваюцца пераважна ў прамым значэнні, частае выкарыстанне тэрмінаў таксама садзейнічае адназначнасці тэксту.

Жорсткія патрабаванні дакладнасці, якія ставяцца да навуковага тэксту, абмяжоўваюць выкарыстанне вобразных сродкаў мовы: метафар, эпітэтаў, мастацкіх параўнанняў, прыказак і прымавак і г.д. Іншы раз такія сродкі могуць трапляць у навуковыя творы, таму што навуковы стыль імкнецца не толькі да дакладнасці, але і да выкарыстальнасці, доказнасці. Аднак вобразныя сродкі неабходны для рэалізацыі патрабавання яснасці і даходлівасці выкладу.

Доказнасць выкладу. Для дасягнення доказнасці навуковага выкладу разважанні павінны быць аргументаваны пры дапамозе адпаведных навуковых гіпотэз або палажэнняў ці на аснове навуковага вопыту даследчыкаў папярэдніх часоў.

Аб’ектыўнасць выкладу. Праяўляецца ў выкладзе, аналізе разнастайных пунктаў гледжання на праблему, у засяроджанасці на прадмеце выказвання і адсутнасці суб’ектывізму пры перадачы зместу, у безасабовасці моўнага выражэння.

Для доказнасці і аб’ектыўнасці выкладу неабходна насычанасць фактычнай інфармацыяй.

Эмацыянальнасць, як і экспрэсіўнасць, у навуковым стылі, які патрабуе аб’ектыўнага, «інтэлектуальнага» выкладу навуковых дадзеных, выражаецца інакш, чым у другіх стылях. Успрыманне навуковага твора можа выклікаць пэўныя пачуцці ў настаўніка, але не як адваротную рэакцыю на эмацыянальнасць аўтара, а як асэнсаванне самаго навуковага факта. Хоць навуковае адкрыццё ўплывае незалежна ад спосабу яго перадачы, сам аўтар навуковага твора не заўсёды адмаўляецца ад эмацыянальна-ацэначных адносін да выкладаемых падзей і фактаў. Імкненне да абмежаванага выкарыстання аўтарскага «я» — гэта не даніна этыкету, а праява адцягнена-абагульненай стылявой рысы навуковага маўлення, якая адлюстроўвае форму мыслення.

Важнейшая задача навуковага стылю маўлення — растлумачыць прычыны з’яў, паведаміць, апісаць істотныя прыметы, уласцівасці прадмета навуковага пазнання.

Названыя асаблівасці навуковага стылю знаходзяць выражэнне ў яго моўных характарыстыках і вызначаюць сістэмнасць уласнамоўных сродкаў гэтага стылю. Навуковы стыль маўлення ўключае ў сябе моўныя адзінкі трох тыпаў.

1. Лексічныя адзінкі, якія валодаюць функцыянальна-стылявой афарбоўкай дадзенага стылю. Гэта асаблівыя лексічныя адзінкі, сінтаксічныя канструкцыі, марфалагічныя формы.

2. Міжстылёвыя адзінкі, г.зн. стылістычна нейтральныя моўныя адзінкі, якія выкарыстоўваюцца ў роўнай ступені ва ўсіх стылях.

3. Стылістычна нейтральныя моўныя адзінкі, якія ў асноўным функцыянуюць менавіта ў дадзеным стылі.

Такім чынам, стылістычна важным становіцца колькасная перавага тых ці іншых адзінак у навуковым стылі. Колькасна маркіраванымі адзінкамі ў навуковым стылі становяцца, перш за ўсё, некаторыя марфалагічныя формы, а таксама сінтаксічныя канструкцыі.

Источник

3.3 Навуковы стыль. Моўныя сродкі навуковага стылю.

Разделы:

Навуковы стыль— функцыянальная разнавіднасць маўлення, якая выкарыстоўваецца ў сферы навукі і адукацыі, тэхнікі і вытворчасці. Гэта стыль навуковых артыкулаў, дысертацый, энцыклапедый, слоўнікаў, падручнікаў, навукова-тэхнічнай літаратуры, дакладаў і выступленняў на навуковыя тэмы.

Асноўнай формай рэалізацыі навуковага стылю з’яўляецца пісьмовае маўленне, хаця з развіццём сродкаў масавай камунікацыі, пашырэннем навуковых кантактаў павялічваецца роля вуснай формы зносін.

Галоўная функцыя навуковага стылю — перадача навуковай інфармацыі, доказнасць яе сапраўднасці, нярэдка — навізны і каштоўнасці.

Гэтай функцыяй абумоўліваецца спецыфіка навуковага стылю і яго асноўныя стылёвыя рысы: навуковая тэматыка тэкстаў, абстрактнасць і абагульненасць, аб’ектыўнасць і дакладнасць, лагічнасць і строгасць, доказнасць, насычанасць фактычнай інфармацыяй.

Падкрэсленая лагічнасць — тыповая рыса навуковага тэксту. Усе часткі ў ім цесна звязаны сэнсам і размяшчаюцца ў строга вызначанай паслядоўнасці.

Інфармацыя ў навуковых тэкстах павінна быць несупярэчлівай. Лагічнасць і строгасць навуковага выкладу дасягаецца шляхам выкарыстання:

спецыяльных канструкцый тыпу трэба адзначыць, неабходна спыніцца, спачатку прааналізуем, варта падкрэсліць;

пабочных канструкцый: па-першае, гэта значыць, такім чынам;

злучнікаў і прыслоўяў: таму, так як,затым, далей;

канструкцый з прыназоўнікамі: з прычыны, у сувязі, у выніку;

абагульняючых слоў пры аднародных членах сказа;

прамога парадку слоў у сказах.

Наступнай якасцю навуковага стылю з’яўляецца аб’ектыўнасць і дакладнасць выкладу. Сэнсавая дакладнасць (адназначнасць) абумоўлівае ўжыванне слоў з прамым значэннем, шырокае выкарыстанне тэрмінаў. Паўтор ключавых слоў у навуковым маўленні лічыцца нормай. Дакладнасцю тлумачыцца і выкарыстанне ў навуковым тэксце сказаў з дзеепрыметнымі і дзеепрыслоўнымі зваротамі, з аднароднымі членамі і абагульняльнымі словамі.

Абагульненасць і абстрагаванасць уласцівы кожнаму навуковаму тэксту. Таму тут шырока выкарыстоўваецца абстрактная лексіка: хуткасць, сіла, ціск, бязважкасць, колькасць і інш. Для абазначэння агульных паняццяў ужываюцца словы з канкрэтным значэннем.

Адметнасць навуковага маўлення праяўляецца і ў частотнасці выкарыстання пэўных часцін мовы, іх форм, асаблівасцях іх функцыянавання. Для навуковага стылю характэрна перавага ва ўжыванні назоўнікаў і прыметнікаў над дзеясловамі. Тут шырока выкарыстоўваюцца назоўнікі ніякага роду з абстрактным значэннем(мысленне, выпраменьванне, падаўжэнне, адлюстраванне і інш.), формы роднага склону назоўнікаў у ролі азначэнняў (нормы літаратурнай мовы, тэмпература кіпення, закон Ома, тэарэма Піфагораі інш.), аддзеяслоўныя назоўнікі (рабіць уплыў). У навуковым маўленні не прынята выкарыстоўваць займеннік «я» і дзеясловы ў першай асобе адзіночнага ліку. Дзеясловы-выказнікі ўжываюцца звычайна ў форме 3-й асобы цяперашняга часу.

Інфармацыйны характар навуковага тэксту абумоўлівае тое, што ў ім амаль не сустракаюцца клічныя і пытальныя сказы, а таксама іншыя сродкі выражэння эмацыянальнага стану.

У навуковым стылі ўжываюцца нейтральныя словы з прамым значэннем і спецыяльныя тэрміны. Шматлікія навуковыя тэрміны маюць інтэрнацыянальны характар. Тэрміны, як правіла, адназначныя і дакладна называюць спецыяльныя навуковыя паняцці. Навуковы стыль мае сваю фразеалогію, якую складаюць устойлівыя спалучэнні тэрміналагічнага характару: вектарнае поле, пераменны ток, халасты ход.

У навуковым стылі ўжываюцца іншамоўныя словы і выразы, якія перадаюцца на пісьме графічнымі сродкамі мовы-крыніцы, напрыклад: Ssang Yong Aktyon.

Сучасны навуковы стыль вызначаецца ўжываннем формул, умоўных абазначэнняў, графікаў, схем. Шырока выкарыстоўваюцца канструкцыі з рознымі ўстаўкамі, паясненнямі.

Сучасная вытворчасць цесна звязана з навукай, таму многія тэрміны ўжываюцца як у навуковай, так і вытворча-тэхнічнай сферы. Яны служаць для называння працэсаў вытворчасці, механізмаў, інструментаў, дэталей, матэрыялаў.

Тэхнічныя тэксты маюць і пэўныя марфалагічныя асаблівасці. Так, напрыклад, тут ужываюцца формы множнага ліку рэчыўных назоўнікаў: маслы, солі, гліны, газы, шумы, хуткасці, магутнасці.

Сінтаксічныя канструкцыі больш простыя.

Навуковы стыль мае некалькі разнавіднасцей, або падстыляў: а) уласна навуковы (акадэмічны) — ім пішуцца навуковыя артыкулы, дысертацыі, манаграфіі, энцыклапедыі, інструкцыі; б) навукова-папулярны — характэрны для навуковых артыкулаў у газетах, навукова-папулярных часопісах, кнігах, для публічных выступленняў на навуковыя тэмы; в) навукова-вучэбны — выкарыстоўваецца ў вучэб-най літаратуры па розных прадметах, даведніках, дапаможніках.

Кожны з падстыляў навуковага маўлення адрозніваецца некаторымі асаблівасцямі. Уласна навуковы — найбольш строгі, дакладны. Ён вызначаецца шырокім выкарыстаннем тэрміналагічнай (марфема, нейтрон, дыягназі інш.) і агульнанавуковай (функцыя, сістэма, значэнне, лік, вызначыцьі інш.) лексікі, адсутнасцю вобразных сродкаў. Характэрны ўскладненыя і складаныя сінтаксічныя канструкцыі.

Навукова-папулярны тэкст адрасуецца шырокаму колу чытачоў, таму адрозніваецца ад уласна навуковага больш простым выкладам навуковай інфармацыі. Тут амаль не ўжываюцца вузкаспецыяльныя тэрміны. Калі ж яны выкарыстоўваюцца, то абавязкова тлумачацца ці ў самім тэксце, ці ў зносках. У навукова-папулярнай літаратуры дастаткова часта сустракаюцца вобразныя сродкі.

Навукова-вучэбны падстыль займае прамежкавае становішча паміж уласна навуковым і навукова-напулярным: ён не такі «строгі», як першы, і не такі “захапляльны”, як другі. Спецыфічная функцыя гэтай разнавіднасці навуковага маўлення — актывізацыя лагічнага мыслення чытача (слухача), г. зн. функцыя навучальная. Таму навукова-вучэбныя выданні адрасуюцца тым, хто хоча (ці павінен) засвоіць пэўныя навуковыя веды, атрымаць адукацыю, набыць спецыяльнасць. Мова вучэбнага тэксту павінна быць простай, зразумелай і ў той жа час адрознівацца навуковасцю, лагічнасцю выкладу. Гэта дасць магчымасць зрабіць навуковую інфармацыю больш даступнай і, адпаведна, аблегчыць яе засваенне.

Адметныя асаблівасці навуковага стылю

1. Сфера прымянення: выкарыстоўваецца ў навуковых працах і выступленнях на навуковыя тэмы (лекцыях, дакладах і г.д.).

2. Задачы маўлення: перадаць істотныя прыметы прадмета, патлумачыць прычыны з’яў.

3. Стылёвыя рысы: маўленне абагульнена-абстрактнае, падкрэслена лагічнае, доказнае.

— словы нейтральныя і кніжныя з абагульненым і абстрактным значэннем;

— развітыя апавядальныя сказы;

— выказнікі часта выражаны назоўнікамі або прыметнікамі.

Источник

Стылі беларускай мовы, іх характарыстыка

У залежнасці ад мэт і задач, якія ставяцца і вырашаюцца ў час маўленчай дзейнасці, адбываецца адбор разнастайных моўных сродкаў, утвараюцца своеасаблівыя разнавіднасці адзінай літаратурнай мовы – функцыянальныя стылі.

Тэрмін функцыянальны стыль падкрэслівае, што разнавіднасці літаратурнай мовы вылучаюцца на аснове той функцыі (а таксама ролі і мэты), якую выконвае мова ў кожным канкрэтным выпадку. Напрыклад, абмен навуковымі поглядамі, імкненне даказаць навізну і каштоўнасць навуковых ідэй рэалізуюцца ў навуковым стылі, выкрыццё пэўнай сацыяльнай праблемы адбываецца сродкамі публіцыстычнага стылю і г. д.

У залежнасці ад розных камунікацыйна-функцыянальных фактараў у беларускай літаратурнай мове вылучаюцца наступныя стылі: гутарковы (размоўны, размоўна-бытавы), публіцыстычны, навуковы, афіцыйна-справавы. Асобна падаецца мастацкі стыль, у якім могуць спалучацца элементы ўсіх стыляў, а часам нават і нелітаратурныя моўныя сродкі.

Стылі літаратурнай мовы часцей за ўсё супастаўляюцца на аснове аналізу іх лексічнага складу, бо менавіта ў лексіцы выяўляюцца найбольш істотныя адрозненні паміж імі.

Замацаванасць слоў за вызначаным функцыянальным стылем тлумачыцца тым, што ў лексічнае значэнне моўных адзінак, акрамя прадметна-лагічнага зместу, уваходзіць і эмацыйна-стылістычная афарбоўка. Напрыклад, калі правесці супастаўленне сінонімаў: твар – аблічча, недахоп – дэфіцыт, пераробка – пераўтварэнне, плакацца – наракаць, велізарны – гіганцкі, то няцяжка заўважыць, што гэтыя сінанімічныя словы адрозніваюцца не па сенсе, а сваёй стылістычнай афарбоўкай. Першыя словы кожнай пары ўжываюцца ў размоўна-бытавым, а другія – у навукова-папулярным, публіцыстычным, афіцыйна-справавым маўленні.

Мэты паведамлення, умовы, у якіх яно будзе адбывацца, прымушаюць моўцу выбіраць такую лексіку, якая з’ўляецца найбольш дзейснай, трапнай, выразнай, эфектыўнай для дасягнення пастаўленай мэты. Такім чынам, кожнаму стылю ўласціва свая сістэма моўных сродкаў. Напрыклад, такія словы, як функцыя, значымасць, гіпотэза ўласцівы мове навукі, сотка, маршрутка, электрычка, залікоўка – размоўнаму стылю, ніжэйпадпісаны, вышэйназваны, згодна з палажэннем – афіцыйна-справавому стылю, камюніке, нота пратэсту, светапогляд – публіцыстычнаму стылю.

Важна адзначыць, што межы функцыянальных стыляў рухомыя: элементы аднаго стылю могуць ужывацца ў іншым. Так, найменш пранікальным лічыцца афіцыйна-справавы стыль, а найбольш – мастацкі і публіцыстычны.

Больш падрабязна вызначальныя характарыстыкі функцыянальных стыляў апісаны ў табліцы.

Табліца 11. Функцыянальныя стылі беларускай літаратурнай мовы

Варта адзначыць, што ва ўсіх стылях вылучаюцца падстылі, размежаванне якіх грунтуецца на дадатковых, характэрных для кожнага стылю фактарах.Так, напрыклад, разнавіднасці публіцыстычнага стылю звязаны са спецыфікай сродкаў масавай інфармацыі. У гэтым стылі можна вылучыць газетна-публіцыстычны, радыё- і тэлежурналісцкі, прамоўніцкі падстылі. Адметнасць навуковых стасункаў абумовіва вылучэнне ўласна навуковага, навукова-папулярнага і навукова-вучэбнага падстыляў [10] [11] . У афіцыйна-справавым стылі склаліся падстылі ў залежнасці ад прызначэння тэкстаў: уласна заканадаўчы (юрыдычны), дыпламатычны і канцылярскі. Асаблівасці гутарковага стылю шмат у чым залежаць ад умоў камунікацыі – афіцыйнай (размоўна-афіцыйны падстыль) і неафіцыйнай (размоўна-бытавы падстыль).

4.2. Актуальныя працэсы ў сістэме функцыянальных стыляў

Як было адзначана вышэй, межы функцыянальных стыляў не замкнутыя. Сучасныя даследчыкі заўважаюць, што сама сістэма стыляў таксама даволі гнуткая. У ёй могуць узнікаць новыя з’явы, якія афармляюцца ў стылявую разнавіднасць. Так, у функцыянальнай стылістыцы вылучаецца шэраг новых стыляў маўлення: канфесійны стыль, інтэрнэт-маўленне, стыль рэкламы.

Падставай для іх вылучэння з’яўляецца актуалізацыя або ўзнікненне такіх сфер, як рэлігійнае жыццё грамадства, інтэрнэт-прастора, піяр-тэхналогіі.

Кожнаму са стыляў уласцівы свае мэты: абслугоўваць рэлігійную сферу (канфесійны), рэалізаваць моўныя стасункі з дапамогай інтэрнэт-тэхналогій (інтэрнэт-маўленне), прасоўваць прадукцыю на рынку, рабіць тавар прывабным для пакупніка (стыль рэкламы).

Аднак вылучаныя стылі пакуль што не ўключаюцца ў традыцыйную функцыянальную стылістыку. Некаторыя даследчыкі інтэрнэт-маўлення залічваюць яго да размоўнага стылю, а стыль рэкламы – да публіцыстычнага маўлення.

Разам з тым прыемна адзначыць, што ў новых стылістычных фармацыях актыўна выкарыстоўваецца беларуская мова. Гэта паказвае, што нацыянальная мова беларускага народа актыўна развіваецца, асвойвае новыя сферы функцыянавання.

4.3. Стылістыка як тэарэтычная база культуры маўлення

Тэрмін культура маўлення мае два значэнні:

1) сістэма камунікатыўных якасцей маўлення (правільнасць, дакладнасць, лагічнасць, выразнасць, багацце і разнастайнасць, дарэчнасць, чыстата і лаканічнасць);

2) вучэнне пра сістэму камунікатыўных якасцей маўлення [10, с. 276 ].

У паняцце культура маўлення ўключаюцца наступныя складнікі:

1) моўны кампанент (нормы літаратурнай мовы);

2) камунікацыйны кампанент;

4) эстэтычны кампанент.

Нормы літаратурнай мовы прадугледжваюць, што пры выбары моўнай адзінкі перавага павінна аддавацца найперш нарматыўнаму, замацаванаму ў слоўніках і граматыках элементу мовы (напрыклад, правільна спі´на, а не спіна′; празо´рлівец, а не празарлі′вец і інш.).

Сутнасць камунікацыйнага аспекту заключана ў выбары моўных сродкаў, патрэбных для пэўнай канкрэтнай сітуацыі маўлення (камунікацыйнай сітуацыі).У гэтым аспекце неабходна ўлічваць падзел літаратурнай мовы на функцыянальныя стылі. Калі, напрыклад, у афіцыйна-справавым стылі натуральна ўжываюцца штампы, моўныя клішэ, то заштампаванасць публіцыстычнага маўлення – недарэчнасць, паказчык дрэннага валодання гэтым стылем.

Для кожнай сферы моўных зносін, функцыянальнага стылю, жанру абавязкова трэба выбіраць найбольш мэтазгодныя, дарэчныя для іх сродкі. Напрыклад, выкарыстанне ў размоўна-гутарковай мове размоўных, жаргонных слоў адпавядае норме. З другога боку, парушэннем стылістычнай нормы навуковага тэксту можна лічыць ужыванне ў ім вобразных сродкаў мовы, эмацыянальна-экспрэсіўнай лексікі.

Істотны паказчык валодання культурай маўлення – здольнасць свабодна, у адпаведнасці з мэтай камунікацыі пераходзіць з адной функцыянальнай разнавіднасці на іншую (з аднаго стылю на другі).

Такім чынам, правілы выкарыстання адпаведных сродкаў для кожнай сферы маўленчай камунікацыі вызначаны ў стылістыцы, якая па гэтай прычыне з’яўляецца тэарэтычнай базай для культуры маўлення. Культура маўлення як галіна навукі на практыцы прымяняе рэкамендацыі, зробленыя лінгвістамі. Па гэтай прычыне адным з прыёмаў авалодання высокім узроўнем культуры маўлення з’яўляецца не толькі наследаванне гатовым узорам маўлення ў пэўных стылях, але і вывучэнне нарматыўных правілаў, парад і заўваг.

Этычны кампанент культуры маўлення звязаны з адпаведнасцю маўлення этычным нормам паводзін пэўнага народа. Гэтыя нормы, або інакш – маўленчы этыкет, у першую чаргу рэгулююць звароты на “ты” і “вы”, выбар поўнага або скарочанага імені: Гена або Генадзь Апанасавіч, выбар зваротаў тыпу спадар і грамадзянін і г.д.

Эстэтычны кампанент звязаны з замацаванымі ў грамадстве ўяўляеннямі аб тым, што прыгожа і што непрыгожа ў маўленні. Напрыклад, выказванне “У жыцці перад чалавекам паўстае шмат выпрабаванняў, таму нельга быць размазнёй” непрыгожае праз неэстэтычные спалучэнне рознастылёвых моўных сродкаў

Паколькі ў мовазнаўтсве прынята размяжоўваць паняцці “мова” (сістэмная сукупнасцть адзінак і правілы іх спалучэння) і “ маўленне” (жывы працэс гаварэння, непасрэднае выкарыстанне сістэмных адзінак пры пабудове выказвання)[11][12], то варта акрэсліць розніцу паміж культурай мовы і культурай маўлення.

Культура мовы – узровень развіцця, стан нацыянальнай мовы, пра які сведчаць творы мастацкай літаратуры, навуковыя працы, вусная народная творчасць, пераклады з/на ішныя мовы і г.д. Культура маўлення – адметная рыса асобы, здольнасць карыстацца нацыянальнай мовай згодна з нормамі. Памылкі, недакладнасці, адхіленні ад нормаў назіраюцца менавіта ў маўленні асобы, якая добра ці дрэнна валодае роднай мовай. Але па традыцыі часта гавораць “культура мовы”, маючы на ўвазе тое, што толькі мы пазначылі як “культуру маўлення”.

Такім чынам, культура маўлення – складаная комплексная галіна ведаў, якая вучыць правільна, дакладна, мэтазгодна ацэньваць, адбіраць і спалучаць моўныя сродкі, улічваючы змест, сітуацыю і сферу зносін, каб маўленне асобы было правільным, чыстым, дакладным, разнастайным і дарэчным. Тады вырашэнне пастаўленых мэт маўленчай камунікацый будзе эфектыўным.

5. Навуковае маўленне

Навуковае маўленне адпавядае навуковаму стылю мовы, які абслугоўвае сферы навукі, тэнікі, навучання і набліжаецца да афіцыйна-справавога стылю аб’ектыўнасцю, дакладнасцю, лаканічнасцю выкладу.

5.1. Агульныя рысы навуковага маўлення

1. Навуковая тэматыка.

2. Маналагічны характар выказвання.

3. Строгі адбор моўных сродкаў.

4. Лагічная паслядоўнасць выказвання.

Інфармацыя павінна падавацца паслядоўна, быць несупярэчлівай. Паміж асобнымі сказамі, а таксама часткамі навуковай працы павінны быць выяўлены лагічныя сувязі.

Лагічнасць дасягаецца выкарыстаннем наступных сродкаў:

— спецыяльных канструкцый тыпу спачатку трэба азначыць, неабходна спыніцца, варта пагадзіцца, зараз звернемся, спачатку адзначым, далей дакажам і інш.;

— пабочных канструкцый (па-першае, па-другое, значыць, такім чынам);

— складаных прыназоўнікаў (з прычыны, у сувязі, у выніку, у адпаведнасці з);

— злучнікаў (злучальных слоў) і прыслоўяў: таму, пагэтаму, тады, адсюль;

— прамога парадку слоў, пры якім у сказе спачатку называецца выканаўца, а потым дзеянне (сістэма фарміруе асаблівасці, перыядычны закон дазволіў абагуліць разрозненыя факты);

5. Сцісласць у выкарыстанні моўных сродкаў пры інфармацыйнай насычанасці зместу.

У навуковым тэксце шырока выкарыстоўваюцца абрэвіятуры, умоўныя скарачэнні, формулы.

6. Аб’ектыўнасць і дакладнасць

Аб’ектыўнасць выяўляецца ў выкладанні не толькі аднаго, а некалькіх поглядаў на праблему, у адсутнасці неабгрунтаваных суб’ектыўных меркаванняў пры разглядзе навуковай з’явы. Мэта любога паведамлення ў сферы навукі – выклад новых навуковых ведаў, іх доказ. З гэтай прычыны асабістыя эмоцыі немагчымыя, а аўтарскае “я” замяняецца займеннікам “мы” для падкрэслівання аб’ектыўнага стану рэчаў, а таксама для запрашэння да сумеснага дзеяння. Шырока выкарыстоўваюцца такія канструкцыі, як: на нашу думку, на наш погляд, паводле нашых назіранняў, на думку аўтара, аўтар сцвярджае, зараз звернем увагу, разгледзім, дакажам, і г. д.

Дататковая грунтоўнасць і аб’ектыўнасць дасягаецца пры дапамозе выкарыстання дакладнай фактычнай інфармацыі – лічбы, даты, уласныя назвы і інш.

7. Доказнасць навуковага выкладу.

У навуковым выступленні, у даследаванні ўсе палажэнні і гіпотэзы павінны быць аргументаванымі. Правільнасць выказаных ідэй пацвярджаецца разнастайнымі графікамі, схемамі, дыяграмамі, формуламі, ілюстрацыямі, цытаваннем аўтарытэтных даследчыкаў са спасылкамі на іх працы. Спасылкі могуць афармляцца як цытаты (тэкст бярэцца ў двукоссе[12][13], у канцы яго ставяцца квадратныя дужкі з пазначэннем крыніцы цытаты (аўтара і яго кнігі) і нумара старонкі):

Яшчэ В. Гумбальт адзначаў, што “межы майго свету – гэта межы маёй мовы” [Гумбальт, с. 10].

Крыніца цытавання можа пазначацца паводле аўтара або нумарам, пад якім стаіць кніга ў спісе выкарыстанай літаратуры. Пры паўтарэнні размешчаных побач звестак запісваецца: Там жа, с. 243 або Тамсама, с. 243. Спасылкі на электронныя крыніцы афармляюцца таксама згодна з гэтымі прынцыпамі. Правілы афармлення спасылак і спіса літаратуры змешчаны на сайце Вышэйшай атэстацыйнай камісіі Рэспублікі Беларусь: http://www.vak.org.by.

Важна адзначыць, што навуковае маўленне не пазбаўлена вобразнасці, эмацыйнасці і ацэначнасці, якія, аднак, нельга параўнаць з адпаведнымі характарыстыкамі мастацкага ці публіцыстычнага маўлення. Своасаблівая экспрэсія навуковага маўлення найлепш рэалізуецца ў тэкстах навукова-вучэбнага і навукова-папулярнага падстыляў з мэтай зацікавіць чытача, актывізаваць увагу і разумовую дзейнасць.

Табліца 12. Некаторыя азначэнні ацэначнага характару, уласцівыя для навуковага стылю

5.2 Стылістычныя сродкі навуковага маўлення

Навуковаму маўленню ўласцівы наступныя моўныя сродкі[13][14]:

1. Нейтральныя словы (ўжываюцца ва ўсіх стылях), напрыклад, характарыстыка, паветра, рухацца, адзенне, уяўляць і інш.

2. Словы ў прамым значэнні.

5. Прыметнікі у складзе тэрміналагічных словазлучэнняў: разліковы рахунак, знешні гандаль, фізічны закон.

6. Скарачэнні і абрэвіяцыя.

7. “Нанізванне” назоўнікаў у форме роднага склону: даследаванне ядраў (р.скл.) клетак (р.скл.), вывучэнне шкалы (р.скл.) тэмператур (р.скл.), працэс ацэнкі (р.скл.) карысці (р.скл) інтэрнэт-тэхналогій (р.скл.).

8. Рэчыўныя назоўнікі ў форме множнага ліку: мінеральныя воды, белыя гліны, высокаактанавыя бензіны.

9. Прыметнікі і дзеепрыметнікі ў значэнні назоўнікаў: крывая, ламаная.

10. Паўназначныя словы ў ролі злучнікаў і прыназоўнікаў: пры дапамозе, за выключэннем, на працягу, у выпадку, у выніку, у галіне, што, калі – то.

11. Канструкцыі мадальнае слова + інфінітыў: варта разгледзець, трэба звярнуць увагу, неабходна адзначыць, нельга не заўважыць.

12. Дзеяслоўныя спалучэнні (дзеяслоў + назоўнік): аказваць уздзеянне (замест уздзейнічаць), праводзіць даследаванне (замест даследаваць).

13. Формы цяперашняга часу дзеясловаў у 3 асобе: жыве, дзейнічае, функцыянуюць. Гэта так званы “цяперашні пазачасавы”, які абазначае пастаянныя ўласцівасці рэалій, а не дзеянні, што адбываюцца ў момант гутаркі.

14 Формы дзеясловаў з няпэўна-асабовым значэннем: закон фармулюецца, правіла вызначаецца.

15. Дзеясловы незакончанага трывання (у форме 3-й асобы): вынікае, патрабуе, функцыянуе, успрымае.

16. Пасіўныя канструкцыі з творным склонам: праблема разглядаецца навукоўцамі, пытанні дакладна фармулююца даследчыкам.

17. Складаназлучаныя і складаназалежныя сказы.

18. Састаўныя падпарадкавальныя злучнікі: нягледзячы на тое што; у сувязі з тым што, па меры таго як, дзякуючы таму што, у той час як.

19. Простыя сказы, ускладненыя аднароднымі членамі, пабочнымі і ўстаўнымі канструкцыямі, адасобленымі азначэннямі і акалічнасцямі.

20. Сказы з дзеепрыслоўнымі і дзеепрыметнымі зваротамі: даследуючы гэту праблему, разглядаючы падобныя факты, аналізуемая з’ява, гукаўзмацняльная трубка.

21. Устойлівыя спалучэнні тыпу на чале, пад знакам, краевугольны камень, актуальная тэма, цікавае пытанне, уяўляе навуковую каштоўнасць і г. д.

22. Пераважнае выкарыстанне апавядальных скаў.

6. Тэрміналагічная лексіка як вядучы складнік навуковага маўлення

Сярод слоў, якія выкарыстоўваюцца ў навуковым маўленні, значнае месца займаюць тэрміны – найменні для паняццяў са сферы навукі, тэхнікі і навучання.

Перш чым вызначыць асаблівасці тэрмінаў, звернем увагу на саму сукупнасць слоў беларускай мовы, якая называецца лексікай.

Источник