Что такое навуковы стыль
3.3 Навуковы стыль. Моўныя сродкі навуковага стылю.
Разделы:
Навуковы стыль— функцыянальная разнавіднасць маўлення, якая выкарыстоўваецца ў сферы навукі і адукацыі, тэхнікі і вытворчасці. Гэта стыль навуковых артыкулаў, дысертацый, энцыклапедый, слоўнікаў, падручнікаў, навукова-тэхнічнай літаратуры, дакладаў і выступленняў на навуковыя тэмы.
Асноўнай формай рэалізацыі навуковага стылю з’яўляецца пісьмовае маўленне, хаця з развіццём сродкаў масавай камунікацыі, пашырэннем навуковых кантактаў павялічваецца роля вуснай формы зносін.
Галоўная функцыя навуковага стылю — перадача навуковай інфармацыі, доказнасць яе сапраўднасці, нярэдка — навізны і каштоўнасці.
Гэтай функцыяй абумоўліваецца спецыфіка навуковага стылю і яго асноўныя стылёвыя рысы: навуковая тэматыка тэкстаў, абстрактнасць і абагульненасць, аб’ектыўнасць і дакладнасць, лагічнасць і строгасць, доказнасць, насычанасць фактычнай інфармацыяй.
Падкрэсленая лагічнасць — тыповая рыса навуковага тэксту. Усе часткі ў ім цесна звязаны сэнсам і размяшчаюцца ў строга вызначанай паслядоўнасці.
Інфармацыя ў навуковых тэкстах павінна быць несупярэчлівай. Лагічнасць і строгасць навуковага выкладу дасягаецца шляхам выкарыстання:
спецыяльных канструкцый тыпу трэба адзначыць, неабходна спыніцца, спачатку прааналізуем, варта падкрэсліць;
пабочных канструкцый: па-першае, гэта значыць, такім чынам;
злучнікаў і прыслоўяў: таму, так як,затым, далей;
канструкцый з прыназоўнікамі: з прычыны, у сувязі, у выніку;
абагульняючых слоў пры аднародных членах сказа;
прамога парадку слоў у сказах.
Наступнай якасцю навуковага стылю з’яўляецца аб’ектыўнасць і дакладнасць выкладу. Сэнсавая дакладнасць (адназначнасць) абумоўлівае ўжыванне слоў з прамым значэннем, шырокае выкарыстанне тэрмінаў. Паўтор ключавых слоў у навуковым маўленні лічыцца нормай. Дакладнасцю тлумачыцца і выкарыстанне ў навуковым тэксце сказаў з дзеепрыметнымі і дзеепрыслоўнымі зваротамі, з аднароднымі членамі і абагульняльнымі словамі.
Абагульненасць і абстрагаванасць уласцівы кожнаму навуковаму тэксту. Таму тут шырока выкарыстоўваецца абстрактная лексіка: хуткасць, сіла, ціск, бязважкасць, колькасць і інш. Для абазначэння агульных паняццяў ужываюцца словы з канкрэтным значэннем.
Адметнасць навуковага маўлення праяўляецца і ў частотнасці выкарыстання пэўных часцін мовы, іх форм, асаблівасцях іх функцыянавання. Для навуковага стылю характэрна перавага ва ўжыванні назоўнікаў і прыметнікаў над дзеясловамі. Тут шырока выкарыстоўваюцца назоўнікі ніякага роду з абстрактным значэннем(мысленне, выпраменьванне, падаўжэнне, адлюстраванне і інш.), формы роднага склону назоўнікаў у ролі азначэнняў (нормы літаратурнай мовы, тэмпература кіпення, закон Ома, тэарэма Піфагораі інш.), аддзеяслоўныя назоўнікі (рабіць уплыў). У навуковым маўленні не прынята выкарыстоўваць займеннік «я» і дзеясловы ў першай асобе адзіночнага ліку. Дзеясловы-выказнікі ўжываюцца звычайна ў форме 3-й асобы цяперашняга часу.
Інфармацыйны характар навуковага тэксту абумоўлівае тое, што ў ім амаль не сустракаюцца клічныя і пытальныя сказы, а таксама іншыя сродкі выражэння эмацыянальнага стану.
У навуковым стылі ўжываюцца нейтральныя словы з прамым значэннем і спецыяльныя тэрміны. Шматлікія навуковыя тэрміны маюць інтэрнацыянальны характар. Тэрміны, як правіла, адназначныя і дакладна называюць спецыяльныя навуковыя паняцці. Навуковы стыль мае сваю фразеалогію, якую складаюць устойлівыя спалучэнні тэрміналагічнага характару: вектарнае поле, пераменны ток, халасты ход.
У навуковым стылі ўжываюцца іншамоўныя словы і выразы, якія перадаюцца на пісьме графічнымі сродкамі мовы-крыніцы, напрыклад: Ssang Yong Aktyon.
Сучасны навуковы стыль вызначаецца ўжываннем формул, умоўных абазначэнняў, графікаў, схем. Шырока выкарыстоўваюцца канструкцыі з рознымі ўстаўкамі, паясненнямі.
Сучасная вытворчасць цесна звязана з навукай, таму многія тэрміны ўжываюцца як у навуковай, так і вытворча-тэхнічнай сферы. Яны служаць для называння працэсаў вытворчасці, механізмаў, інструментаў, дэталей, матэрыялаў.
Тэхнічныя тэксты маюць і пэўныя марфалагічныя асаблівасці. Так, напрыклад, тут ужываюцца формы множнага ліку рэчыўных назоўнікаў: маслы, солі, гліны, газы, шумы, хуткасці, магутнасці.
Сінтаксічныя канструкцыі больш простыя.
Навуковы стыль мае некалькі разнавіднасцей, або падстыляў: а) уласна навуковы (акадэмічны) — ім пішуцца навуковыя артыкулы, дысертацыі, манаграфіі, энцыклапедыі, інструкцыі; б) навукова-папулярны — характэрны для навуковых артыкулаў у газетах, навукова-папулярных часопісах, кнігах, для публічных выступленняў на навуковыя тэмы; в) навукова-вучэбны — выкарыстоўваецца ў вучэб-най літаратуры па розных прадметах, даведніках, дапаможніках.
Кожны з падстыляў навуковага маўлення адрозніваецца некаторымі асаблівасцямі. Уласна навуковы — найбольш строгі, дакладны. Ён вызначаецца шырокім выкарыстаннем тэрміналагічнай (марфема, нейтрон, дыягназі інш.) і агульнанавуковай (функцыя, сістэма, значэнне, лік, вызначыцьі інш.) лексікі, адсутнасцю вобразных сродкаў. Характэрны ўскладненыя і складаныя сінтаксічныя канструкцыі.
Навукова-папулярны тэкст адрасуецца шырокаму колу чытачоў, таму адрозніваецца ад уласна навуковага больш простым выкладам навуковай інфармацыі. Тут амаль не ўжываюцца вузкаспецыяльныя тэрміны. Калі ж яны выкарыстоўваюцца, то абавязкова тлумачацца ці ў самім тэксце, ці ў зносках. У навукова-папулярнай літаратуры дастаткова часта сустракаюцца вобразныя сродкі.
Навукова-вучэбны падстыль займае прамежкавае становішча паміж уласна навуковым і навукова-напулярным: ён не такі «строгі», як першы, і не такі “захапляльны”, як другі. Спецыфічная функцыя гэтай разнавіднасці навуковага маўлення — актывізацыя лагічнага мыслення чытача (слухача), г. зн. функцыя навучальная. Таму навукова-вучэбныя выданні адрасуюцца тым, хто хоча (ці павінен) засвоіць пэўныя навуковыя веды, атрымаць адукацыю, набыць спецыяльнасць. Мова вучэбнага тэксту павінна быць простай, зразумелай і ў той жа час адрознівацца навуковасцю, лагічнасцю выкладу. Гэта дасць магчымасць зрабіць навуковую інфармацыю больш даступнай і, адпаведна, аблегчыць яе засваенне.
Адметныя асаблівасці навуковага стылю
1. Сфера прымянення: выкарыстоўваецца ў навуковых працах і выступленнях на навуковыя тэмы (лекцыях, дакладах і г.д.).
2. Задачы маўлення: перадаць істотныя прыметы прадмета, патлумачыць прычыны з’яў.
3. Стылёвыя рысы: маўленне абагульнена-абстрактнае, падкрэслена лагічнае, доказнае.
— словы нейтральныя і кніжныя з абагульненым і абстрактным значэннем;
— развітыя апавядальныя сказы;
— выказнікі часта выражаны назоўнікамі або прыметнікамі.
Навуковы стыль: асаблівасці. Моўныя асаблівасці навуковага стылю
Навуковы стыль, асаблівасці якога з’яўляюцца прадметам даследавання для лінгвістаў, уяўляе сабой сукупнасць спецыфічных маўленчых прыёмаў, якія выкарыстоўваюцца пераважна ў навуковай, навукова-тэхнічнай, навукова-папулярнай сферы для выказвання і афармлення разнастайных па зместу і прызначэнню ідэй, гіпотэз, дасягненняў.
Агульная характарыстыка навуковага тэксту
Разнавіднасці навуковага стылю
Прэваліраваньне пісьмовай формы існавання твораў навуковага стылю абумоўлівае абгрунтаванасць, ўзважанасць, выразнасць іх утрымання і афармлення.
М. П. Сянкевіч структураванай віды навуковага стылю па ступені «навуковасці» канчатковага творы і вылучыў наступныя тыпы:
4. Навукова-даведачная літаратура (даведнікі, зборнікі, слоўнікі, каталогі) мае на мэце даць гранічна сціснутую, дакладную, без падрабязнасьцяў інфармацыю, прад’явіць чытачу толькі факты.
5. Асаблівая сфера прымянення ў вучэбна-навуковай літаратуры, тут выкладаюцца асновы навук і дададзены дыдактычны кампанент, які прадугледжвае ілюстрацыйныя элементы і матэрыялы для паўтарэння (вучэбныя выданні для розных навучальных устаноў).
6. Навукова-папулярныя выданні ўяўляюць біяграфіі выбітных людзей, гісторыі паходжання розных з’яў, хроніку падзей і адкрыццяў і даступныя для шырокага круга якія цікавяцца асоб, дзякуючы ілюстрацыям, прыкладам, з тлумачэнняў.
Ўласцівасці навуковага тэксту
Тэкст, створаны ў навуковым стылі, уяўляе сабой стандартызаваных замкнёную сістэму.
Адсылачная апарат (зноскі, спасылкі, заўвагі) фармуе больш дакладнае ўяўленне аб прадмеце прамовы і служыць рэалізацыі такой якасці навуковага маўлення, як дакладнасць цытат і проверяемость крыніц.
Такім чынам, навуковы стыль, асаблівасці якога характарызуюцца адпаведнасцю норме літаратурнай мовы, служыць дакладнасці, яснасці і лаканічнасці ў выразе думак даследавання. Для навуковага выказванні характэрная Маналагічнае форма, логіка апавядання раскрываецца паслядоўна, высновы аформленыя як завершаныя і поўныя па сэнсе фразы.
Сэнсавая структура навуковага тэксту
Ўсялякі тэкст навуковага стылю мае сваю логіку пабудовы, нейкую скончаную форму, адпаведную законам структуравання. Як правіла, даследчык прытрымліваецца наступнай схемы:
Моўныя прыкметы: лексіка
Адцягнены тон і абагульненне фармуюць лексічныя асаблівасці навуковага стылю:
1. Ужыванне слоў у іх канкрэтных значэннях, перавага слоў з абстрактным значэннем (аб’ём, праходнасць, супраціў, канфлікт, стагнацыя, словаўтварэнне, бібліяграфія і г.д.).
2. Словы з паўсядзённага ўжытку набываюць у кантэксце навуковага творы тэрміналагічны альбо абагульненае значэнне. Гэта тычыцца, напрыклад, тэхнічных тэрмінаў: муфта, шпулька, трубка і інш.
4. Для твораў навуковага стылю характэрныя абрэвіятуры і складанаскарочаныя словы: выд-ць, ГОСТ, Дзяржплан, млн, НДІ.
Моўныя асаблівасці навуковага стылю, у прыватнасці, у галіне лексікі, маюць функцыянальную накіраванасць: абагульнена-адцягнены характар падачы матэрыялу, аб’ектыўнасць поглядаў і высноў аўтара, дакладнасць прадстаўленых звестак.
Моўныя прыкметы: марфалогія
Марфалагічныя асаблівасці навуковага стылю:
5. У навуковай прамовы таксама ўжываюцца кароткія прыметнікі, напрыклад: стаўленне характэрна.
Моўныя прыкметы: сінтаксіс
Моўныя асаблівасці навуковага стылю ў плане сінтаксісу выяўляюць сувязь прамовы са спецыфічным мысленнем вучонага: канструкцыі, якія ужываюцца ў тэкстах, нейтральныя і агульнаўжывальнай. Найбольш тыповым з’яўляецца прыём сінтаксічнай кампрэсіі, калі ажыццяўляецца сціск аб’ёму тэксту пры павелічэнні яго інфарматыўнасці і сэнсавай напоўненасці. Гэта рэалізуецца пры дапамозе адмысловага пабудовы словазлучэнняў і прапаноў.
Сінтаксічныя асаблівасці навуковага стылю:
1. Выкарыстанне азначальнымі словазлучэнняў «назоўнік + назоўнік у родным склоне»: абмен рэчываў, ліквіднасць валюты, прыбор для дэмантажу і г.д.
2. Азначэнні, выяўленыя прыметнікам, ўжываюцца ў значэнні тэрміна: безумоўны рэфлекс, цвёрды знак, гістарычны экскурс і інш.
5. Сінтаксічныя структуры прапаноў выказваюць паняційнае ўтрыманне, таму эталонам для пішучага вучонага з’яўляецца полносоставное прапанову апавядальнага тыпу з саюзнай сувяззю паміж яго часткамі, з нейтральным у плане стылю лексічным напаўненнем і нарматыўным парадкам слоў: Трэба сказаць, што зоопсихологи доўга, упарта і беспаспяхова спрабавалі навучыць найбольш развітых чалавекападобных (шымпанзэ) гукавым мове. Сярод складаназалежных прапаноў дамінуюць структуры з адным Даданыя: Паміж інтэлектам і мовай размяшчаецца прамежкавая першасная камунікатыўная сістэма, якая атрымала назву функцыянальнага базісу гаворкі.
8. Для таго каб аформіць прычынна-выніковыя адносіны паміж з’явамі, у навуковай гаворкі выкарыстоўваюцца складаныя сказы з злучальных і подчинительной саюзнай сувяззю. Часта сустракаюцца складаныя саюзы і саюзныя словы: з прычыны таго што, нягледзячы на тое што, з прычыны таго што, таму што, між тым як, тады як, у той час як і інш. Шырока распаўсюджаныя Складаназалежныя сказы з даданымі изъяснительные, азначальныя, прычыны, ўмовы, часу, следства.
Сродкі сувязі ў навуковым тэксце
Навуковы стыль, асаблівасці якога складаюцца ў спецыфічным выкарыстанні моўных сродкаў, абапіраецца не толькі на нарматыўную базу мовы, але і на законы логікі.
Так, для таго каб лагічна выказаць свае думкі, даследчык павінен выкарыстоўваць марфалагічныя асаблівасці навуковага стылю і сінтаксічныя магчымасці для сувязі асобных частак свайго выказванні. Гэтай мэты служаць розныя сінтаксічныя пабудовы, складаныя прапановы рознага тыпу са «словамі-сашчэпкамі», які ўдакладняе, датычнымі, дзеепрыслоўныя абарачэннямі, пералічанымі і інш.
Прывядзём асноўныя з іх:
Мова і стыль навукова-папулярнага тэксту
Выклад матэрыялу ў навукова-папулярнай літаратуры набліжана да нейтральнага, літаратурных, так як чытачу прапануюцца толькі спецыяльна адабраныя факты, цікавыя аспекты, фрагменты гістарычных рэканструкцый. Форма выкладання такога роду дадзеных павінна быць даступнай для неадмыслоўцаў, такім чынам, адбор матэрыялу, сістэма доказаў і прыкладаў, манера выкладання інфармацыі, а таксама мову і стыль твораў, якія адносяцца да навукова-папулярнай літаратуры, некалькі адрозніваюцца ад уласна навуковага тэксту.
Наглядна ўявіць асаблівасці навукова-папулярнага стылю ў параўнанні з навуковым можна з дапамогай табліцы:
Багацце агульнанавуковай лексікі і тэрміналогіі, часта са складанымі фармулёўкамі і доказамі.
Тэрміны растлумачаны даступным для чытача мовай, прыведзены асноўныя вынікі без падрабязнасьцяў.
Прысутнічае моўная экспрэсія.
Навукова-папулярны стыль задзейнічае многія сродкі, якія належаць агульнанацыянальным мове, але рысы своеасаблівасці яму надаюць функцыянальныя асаблівасці выкарыстання гэтых сродкаў, спецыфіка арганізацыі тэксту такога навуковага творы
Такім чынам, асаблівасцямі навуковага стылю з’яўляюцца спецыфічныя лексічныя і граматычныя сродкі, сінтаксічныя формулы, дзякуючы якім тэкст становіцца «сухім» і дакладным, зразумелым для вузкага кола спецыялістаў. Навукова-папулярны стыль закліканы зрабіць апавяданне пра які-небудзь навуковым з’яве даступным для больш шырокага кола чытачоў ці слухачоў ( «проста аб складаным»), таму ён набліжаецца па ступені ўздзеяння да твораў мастацкага і публіцыстычнага стылю.
Навуковы стыль, яго функцыі і характэрныя асаблівасці
Навуковы стыль абслугоўвае сферу навукі. Гэта стыль навуковых прац (артыкул, дысертацыя, даклад, манаграфія і інш.), падручнікаў, лекцый, дакладаў і паведамленняў. Ён увасабляе навуковае мысленне, форму існавання і перадачы ведаў.
Асноўныя асаблівасці стылю: інфармацыйнасць, аб’ектыўнасць, лагічнасць, доказнасць, насычанасць адпаведнай тэрміналогіяй. Для навуковага стылю ўласціва шырокае ўжыван-не абстрактнай лексікі. Тлумачэнні, заўвагі, паслядоўнасць выкладу перадаюцца з дапамогай па-бочных і ўстаўных канструкцый. Адгалінаванне стылю — навукова-папулярны падстыль. Навукова-папулярныя выданні разлічаны на масавага чытача, які не мае спецыяльнай падрыхтоўкі, таму вузкаспецыяльныя тэрміны, паняцці не ўжываюцца. Шырока выкарыстоўваюцца вобразныя сродкі мовы, гутарковыя словы і выразы.
Аснову навуковага стылю складаюць агульналітаратурныя, стылістычна нейтральныя словы (або міжстылёвая лексіка). Міжстылёвая лексіка складае аснову ўсёй мовы, выка-рыстоўваецца ў любым тыпе выказвання: хата, будынак, пабудова і інш.
У навуковых тэкстах агульнаўжывальнае слова можа набываць пэўную функцыянальную стылістычную афарбоўку
Агульналітаратурныя нейтральныя словы ўключаюць у сябе не толькі самастойныя часціны мовы (назоўнікі, прыметнікі, лічэбнікі, займеннікі, дзеясловы, прыслоўі), але і службовыя (прыназоўнікі, злучнікі, часціцы), якія выконваюць звычайныя для іх функцыі і маюць пэўныя значэнні.
Пэўную частку навуковай мовы складаюць словы агульнанавуковага выкарыстання, якія ўжываюцца ў навуковых працах самых розных галін.
Сярод слоў гэтай групы шмат іншамоўных, пераважна лацінскіх ці грэчаскіх.
Досыць часта такога тыпу словы становяцца па-за навуковымі тэкстамі, дзе ўсё ж выяўляецца іх спецыфіка ўжывання, агульнаўжывальнымі ў кніжнай сферы.
Тое ж можна сказаць і пра слова аргумент (ад лац. argumentum), агульнаўжывальнае значэнне якога – факт, які прыводзіцца для пацвярджэння, абгрунтавання; доказ, довад; у матэматычнай тэрміналогіі яно абазначае незалежную пераменную велічыню, ад змянення якой залежыць змяненне другой велічыні, што называецца функцыяй.
Самую спецыфічную групу навуковай мовы складаюць тэрміны, якія аб’ядноўваюцца ў тэрмінасістэмы (напрыклад, лінгвістыкі, літаратуразнаўства, медыцыны, сельскай гаспа-даркі і інш.).
Кожная галіна навукі і тэхнікі валодае сваімі тэрмінамі, і толькі ў сваёй тэрміна-сістэме тэрмін атрымлівае адназначнасць.
Слова агульналітаратурнай мовы выяўляе сваё значэнне ў пэўным кантэксце.
У навуковых тэкстах пашыраны рознага тыпу скарачэнні, абрэвіятуры, сімвалічныя і формульныя абазначэнні.
Фразеалагічныя асаблівасці навуковых тэкстаў.
Адметнасць навуковай мовы вызначаецца і праз падбор і выкарыстанне фразеалагізмаў. Фразеалагізмы валодаюць рознай мерай экспрэсіі. З пункту гледжання функцыянальна-стылявой афарбоўкі іх можна падзяліць на дзве групы: функцыянальна замацаваныя за пэўнымі стылямі і функцыянальна не замацаваныя за асобным стылем. У першай групе выдзяляюцца кніжныя, размоўныя і прастамоўныя фразеалагізмы. Толькі нямногія фразеалагізмы могуць быць стылістычна нейтральнымі і функцыянаваць ва ўсіх стылях: час ад часу, узвышаць голас, усё роўна, перш-наперш, у крайнім выпадку, раз-пораз, мець рацыю, браць слова, адным словам, болей таго, між іншым, з аднаго боку.
Кніжныя фразеалагізмы выкарыстоўваюцца ў публіцыстычных, навуковых і мастацкіх тэкстах. Навуковыя тэксты вызначаюцца абмежаванай колькасцю фразеалагізмаў: альфа і амега, краевугольны камень, актуальная тэма, уяўляе навуковы інтарэс, чырвоная нітка, ланцуговая рэакцыя,запас трываласці, нулявы цыкл. Да іх прымыкаюць калькі і паўкалькі з іншых моў: аддаваць належнае, агнём і мячом, камень спатыкнення і інш.
У навуковых тэкстах функцыя фразеалагізмаў – намінатыўная, а ў мастацкіх і публіцыстычных тэкстах яны скарыстоўваюцца, каб надаць мове вобразнасць.
*§ 2-1. Функцыянальныя стылі і жанры маўлення, стылеўтваральныя моўныя сродкі. Навуковы стыль
| Сайт: | Профильное обучение |
| Курс: | Беларуская мова. 11 клас |
| Книга: | *§ 2-1. Функцыянальныя стылі і жанры маўлення, стылеўтваральныя моўныя сродкі. Навуковы стыль |
| Напечатано:: | Гость |
| Дата: | Четверг, 9 Декабрь 2021, 05:39 |
Оглавление
Стыль
Стыль (ад грэч. stylos — ‘завостраная палачка для пісьма’) — разнавіднасць маўлення,
якая характарызуецца асаблівасцяміадбору, арганізацыі моўных сродкаў у залежнасці ад задач камунікацыі.
Стылістыка — лінгвістычная дысцыпліна, якая вывучае заканамернасці выкарыстання моўных сродкаў у залежнасці ад зместу, мэты і сітуацыі выказвання, ад ужывання ў розных сферах чалавечай дзейнасці (навуцы, мастацтве, палітыцы, афіцыйных і штодзённых (бытавых) зносінах).
З улікам функцый мовы і сферы зносін адрозніваюць функцыянальныя стылі.
Функцыянальны стыль — разнавіднасць літаратурнай мовы, замацаваная за пэўнай сферай грамадска-маўленчай практыкі. Функцыянальныя стылі характарызуюцца ўжываннем моўных сродкаў у залежнасці ад знешніх, нямоўных фактараў: формы зносін (пісьмовая/вусная, маналагічная/дыялагічная), мэты зносін (волевыяўленне, паведамленне інфармацыі, эмацыянальнае і эстэтычнае ўздзеянне, камунікацыя), характару ўзаемаадносін (афіцыйны, неафіцыйны).
Выдзяляюць наступныя функцыянальныя стылі: навуковы, афіцыйны, публіцыстычны, мастацкі (стыль мастацкай літаратуры) і гутарковы.
Кожны функцыянальны стыль вылучаецца асаблівасцямі на ўзроўні лексікі, марфалогіі, сінтаксісу.
Усе моўныя стылі, акрамя гутарковага, — кніжныя. Гутарковы з’яўляецца стылем вуснага маўлення.
Практыкаванне 7
Дапоўніце схему класіфікацыі функцыянальных стыляў.
З апорай на схему раскажыце пра класіфікацыю функцыянальных стыляў.
Практыкаванне 8
Прачытайце тэкст. Як вы думаеце, чаму жанчына па-рознаму расказала сваю гісторыю ў першым і ў другім выпадку? Ахарактарызуйце, чым абумоўлены асаблівасці яе маўлення.
Там (у шумным кафэ пры абласной гасцініцы), перада мной адным, яна ні на хвілінку не бянтэжылася, нават калі расказвала пра самыя інтымныя свае пачуцці і перажыванні. Гаварыла проста, натуральна, дзе з болем, дзе з абурэннем, а дзе і з гумарам, хоць смешнага ва ўсёй гэтай гісторыі было мала.
А тут (у кабінеце сакратара абкама) ніяк не магла пачаць сваю споведзь. Нарэшце Пятро Гаўрылавіч не вытрымаў, сказаў амаль афіцыйна:
— Слухаю вас, Міхаліна Казіміраўна.
І тады яна пачала расказваць. І ўжо ў першыя хвіліны я здзівіўся: гэта быў зусім іншы расказ, больш таго — іншага чалавека. Не, яна расказвала тое ж самае, нават, калі хочаце, больш лагічна, паслядоўна і спакойна, толькі карацей — менш падрабязнасцей і менш здагадак пра думкі і намеры людзей, якія мелі дачыненне да яе лёсу. І менш даверлівасці, больш стрыманасці. Увогуле гэта натуральна: адна справа — расказваць пісьменніку, другая — сакратару абкама, у кабінеце, дзе сама абстаноўка прымушала да стрыманасці і нават да некаторай афіцыйнасці (І. Шамякін).
Паслухаем мовазнаўцаў
Вывучэнне стылістыкі ставіць галоўным чынам практычную задачу: павышэнне маўленчай культуры.
Акрэсліліся два асноўныя кірункі стылістыкі. Першы з іх — практычны, які даследуе стылістычную афарбоўку моўных сродкаў і мае справу пераважна са стылістычнымі сінонімамі. Другі кірунак — функцыянальная стылістыка — у цэнтр увагі ставіць паняцце функцыянальнага стылю, выпрацоўку ўмення ствараць выказванне з улікам абставін і мэты маўленчых зносін. Гэта «актыўная» стылістыка. Яе задача — развіваць моўную інтуіцыю праз усведамленне стылістычнай структуры кантэксту (А. Каўрус).
Стылістыка вучыць адбіраць з арсенала мовы разнастайныя сродкі ў залежнасці ад зместу выказвання, яго мэты і сітуацыі, у якой адбываецца абмен думкамі, інфармацыяй. Гэта дысцыпліна дапамагае асэнсаваць эстэтычную функцыю мовы, ролю вобразных сродкаў, стылістычна афарбаваных марфалагічных форм і сінтаксічных канструкцый.
Засваенне правіл стылістыкі садзейнічае больш уважлівым адносінам да жывога народнага слова, дазваляе пазбягаць моўных штампаў, засцерагае ад безгустоўнага спрашчэння і мудрагелістай псеўданавуковасці (А. Юрэвіч).
Стылістыка выхоўвае ўважлівае стаўленне да мовы, матывуе выкарыстанне стылістычна афарбаваных сродкаў, вучыць багаццю маўлення, асэнсоўвае функцыю слова ў мастацкім кантэксце (А. Пісарэнка).
На аснове выказванняў беларускіх вучоных, якія даследуюць праблемы стылістыкі, сфармулюйце коратка задачы стылістыкі як лінгвістычнай дысцыпліны.
Навуковы стыль
Тэксты навуковага стылю абслугоўваюць сферу навукі, тэхнікі і вучэбных зносін.
Мэта навуковага тэксту — перадаваць навуковыя веды, сістэматызаваць і класіфікаваць факты, фармуляваць пэўныя правілы і заканамернасці.
Агульныя стылёвыя рысы навуковых тэкстаў: дакладнасць, доказнасць, лагічнасць, аргументаванасць выкладу. Навуковы тэкст рэалізуе пераважна пісьмовую (маналагічную) форму маўлення, радзей — вусную (даклад, выступленне на канферэнцыі).
Асноўныя жанры навуковага стылю: навуковы артыкул, рэферат, манаграфія, даклады і выступленні на навуковую тэму.
Лексіка тэкстаў навуковага стылю характарызуецца дакладнасцю, актыўным выкарыстаннем тэрмінаў, слоў з абстрактным значэннем.
Адметнымі марфалагічнымі сродкамі з’яўляюцца: пераважнае ўжыванне назоўнікаў у параўнанні з дзеясловамі, выкарыстанне дзеясловаў у форме 3-й асобы адзіночнага або множнага ліку цяперашняга часу (вывучае, даследуе; адносяцца, належаць, ажыццяўляюць, ужываюцца), дзеепрыслоўных зваротаў (абагульняючы, аналізуючы, падсумоўваючы).
Сінтаксісу навуковых тэкстаў уласцівы прамы парадак слоў, пераважнае ўжыванне пэўна-асабовых, няпэўна-асабовых і безасабовых сказаў (нагадаем, падагульнім, для правядзення эксперымента выкарыстоўваюць і г. д.). Пераважаюць складаныя сказы (у тым ліку з рознымі відамі сувязі частак). Тлумачэнні, заўвагі, паслядоўнасць выкладу думак перадаюцца з дапамогай пабочных слоў і канструкцый (паводле меркаванняў, на думку даследчыкаў, як сведчыць, па-першае, па-другое, з аднаго боку і інш.).
Разнавіднасць стылю — навукова-папулярны падстыль. Навукова-папулярныя выданні разлічаны на чытача, які не мае спецыяльнай падрыхтоўкі. З гэтай прычыны выкарыстоўваюцца агульнанавуковая лексіка, вобразныя сродкі мовы, а вузкаспецыяльныя тэрміны, як правіла, не ўжываюцца.
Практыкаванне 8-1
Прачытайце тэкст, падбярыце да яго загаловак. Назавіце тыя прыметы навуковага стылю, якія даследуе аўтар.
Якія словы называюцца інтэрнацыяналізмамі? Прывядзіце прыклады з тэксту.
• Выпішыце з тэксту дзеясловы агульнай семантыкі, вызначце іх спражэнне.
Практыкаванне 9
Прачытайце матэрыял, у якім даецца апісанне стыляў паводле асноўных прымет, па якіх характарызуецца любы стыль.
Вызначце, прыметы якіх стыляў маўлення прыведзены ў табліцы. Раскажыце з апорай на табліцу пра гэтыя стылі.
Сфера выкарыстання
Асвета, навука:
у падручніках, навуковых працах, выступленнях і паведамленнях на розныя навуковыя тэмы
Дакладнасць, доказнасць, лагічнасць, сцісласць.Мае форму маналогу.
Адносіны да з’яў і падзей не выражаны
Афіцыйныя словы і выразы. Назоўнікі, утвораныя ад дзеясловаў і прыметнікаў з суфіксамі -анн-, -енн-, -асць-, -ств-. Дзеясловы ў форме 3-й асобы са значэннем «так прынята рабіць».
Сказы развітыя, аднасастаўныя
Паведаміць інфармацыю, якая мае грамадска-палітычнае значэнне; уздзейнічаць на думкі і пачуцці людзей
Практыкаванне 10
Прачытайце тэкст. Вызначце яго стыль. Абгрунтуйце сваё меркаванне. Выпішыце азначэнні выдзеленых лінгвістычных тэрмінаў.
Лексічнае значэнне слова
Практыкаванне 11
Прачытайце прыведзены аналіз тэксту. Ахарактарызуйце будову тэксту паводле тыпу маўлення.
Разгледзім асаблівасці навуковага стылю, адлюстраваныя ў тэксце. Тэкст уяўляе сабой дэталёвае апісанне лінгвістычных паняццяў слова, лексічнае значэнне слова.
Лексіка тэксту характарызуецца актыўным выкарыстаннем лінгвістычнай тэрміналогіі: моўная адзінка, гукавы комплекс, намінатыўная функцыя, граматычнае значэнне, лексічнае значэнне і г. д. Пераважае абстрактная лексіка: форма, змест, сэнс, функцыя, дзеянне, працэсуальнасць, прадметнасць і г. д. Ужыванне тэрмінаў, слоў у прамым намінатыўным значэнні забяспечвае такія рысы навуковага стылю, як адназначнасць, аб’ектыўнасць, лагічнасць. У тэксце паўтараюцца ключавыя адзінкі слова, лексічнае значэнне, што не з’яўляецца таўталогіяй, недахопам, паколькі падкрэслівае актыўнасць ужывання тэрмінаў, немажлівасць замяніць іх сінонімамі.
На марфалагічным узроўні тэкст характарызуецца пераважным ужываннем назоўнікаў, паколькі задача аўтара — раскрыць змест лінгвістычных паняццяў. На сінтаксічным узроўні тэксту ўласцівы прамы парадак слоў у сказе (за выключэннем двух выпадкаў). Шырока ўжываюцца сказы, ускладненыя аднароднымі членамі сказа, што падкрэслівае аднатыпнасць, аднапарадкавасць моўных адзінак.
Тэкст завяршаецца дакладным, лагічным азначэннем паняцця «лексічнае значэнне», якое падсумоўвае назіранні даследчыка за зместавымі і граматычнымі прыметамі слова. Такім чынам, з улікам агульных уласцівасцей (інфармацыйнасць, лагічнасць, доказнасць), лексічных, марфалагічных і сінтаксічных прымет можна сцвярджаць, што тэкст належыць да навуковага стылю.
Раскрыйце значэнне слова таўталогія.
Пацвердзіце прыкладамі з тэксту шырокае ўжыванне сказаў, ускладненых аднароднымі членамі.
Прывядзіце прыклады ўжывання ў тэксце адваротнага парадку слоў у сказе.
Раскажыце на аснове тэксту аб стылеўтваральных магчымасцях моўных адзінак у тэксце навуковага стылю.
Практыкаванне 11-1
Прачытайце тэкст. Пісьмова сфармулюйце яго асноўную думку. Назавіце словы, словазлучэнні, якія характарызуюць лексічныя, марфалагічныя і сінтаксічныя асаблівасці навуковага стылю.
Праца над мовай, над яе ўзбагачэннем і ўдасканаленнем была і застаецца неад’емнай часткай творчай дзейнасці пісьменніка.
Мастацкая літаратура не толькі майстэрня, у якой шліфуюцца нормы літаратурнай мовы. Гэта і своеасаблівая маўленчая лабараторыя, дзе адкрываюцца і апрабоўваюцца новыя словы і сінтаксічныя канструкцыі. Адсюль многія з іх бяруць шлях у шырокі агульнанародны ўжытак.
Функцыянальна-стылістычная дыферэнцыяцыя літаратурнай мовы, разнастайнасць крыніц, з якіх яна сілкуецца (мясцовыя гаворкі, помнікі пісьменства, моватворчасць аўтараў і г. д.), несінхроннасць з’яўлення тых ці іншых моўных адзінак, пераход некаторых з іх у пасіўны запас — гэтыя і іншыя прычыны абумоўліваюць і падтрымліваюць варыянтнасць слоў, форм, сінтаксічных канструкцый (А. Каўрус).
Назавіце ўжытыя ў тэксце лінгвістычныя тэрміны, ахарактарызуйце іх значэнне (Можна выкарыстоўваць выданне: Слоўнік лінгвістычных тэрмінаў / пад рэд. М. В. Бірылы, П. У. Сцяцко. Мінск : Вышэйшая школа, 1990).
• Выпішыце з тэксту простыя сказы, падкрэсліце ў іх граматычныя асновы.
• Растлумачце адсутнасць працяжніка ў другім сказе.
Практыкаванне 11-2
Прачытайце. Вызначце, да якога стылю належыць тэкст Абгрунтуйце сваю думку.
Школа юнага лінгвіста з’яўляецца дадатковай формай адукацыі, якая садзейнічае больш глыбокаму і ўсвядомленаму пранікненню ў сутнасць моўных з’яў пры дапамозе аналітычнай работы над тэкстамі розных стыляў і жанраў.
Школа выступае (свое)асаблівай пляцо..кай для лінгвістычных д..скусій і на(в/?)уковага пошуку. Яе работа нала(дж/ж)ана так каб сфарміраваць навыкі пастаноўкі на(в/?)уковай праблемы умен..е выкарыстоўваць на(в/?)уковую метадалогію ў самастойнай даследчай рабоце. Яна павінна дапама..чы ў падрыхтоўцы да публічных выступлен..яў на мерапрыемствах.
Выхава..чы і развіц..ёвы аспекты рэалізую(ц/цц)а праз усталяванне больш цесных сувязей паміж старэйшым і малодшым пакален..ямі дасле(дч/чч)ыкаў што забяспечыць пераемнасць. Фармат мерапрыемстваў школы юнага лінгвіста ўключае выступлен..і і лекц..і супрацоўнікаў Інст..тута мовазна..ства па актуальны.. напрамка.. даследаван..яў абмеркаван..е самых значных акад..мічных выдан..яў знаёмства з апошнімі дасягнен..ямі ў галіне беларускага мовазна..ства правядзенне сустрэч семінараў з вучнямі і настаўнікамі.
Вучэбна-адукацыйны аспект дзейнасці школы заключаецца ў аказанні кансультацыйнай і метадычнай дапамогі, у навуковым каменціраванні па складаных праблемах беларускай лінгвістыкі, навучанні алгарытму працы са слоўнікамі розных тыпаў, даведнікамі, дапаможнікамі для школы, лінгвістычнымі атласамі, энцыклапедыямі (Паводле С. Дубовіка).
Раскажыце, якая мэта школы юнага лінгвіста, у якіх напрамках наладжана яе работа.
Спішыце другі і трэці абзацы тэксту, устаўляючы прапушчаныя літары, раскрываючы дужкі і ставячы неабходныя знакі прыпынку.